در بخش پيشين رشته گزارش های ويژه انتخابات زير ذره بين با بررسی نقش روحانيت و رهبری در انتخابات از جمله به اين مسئله اشاره داشتيم که برابر قانون اساسی، صدا و سيمای جمهوری اسلامی زير نظر مستقيم رهبر جمهوری اسلامی انجام وظيفه می کند.
در بخش هفتم اين گزارش های ويژه در گفت و گو با يک پژوهشگر امور ارتباطات و چند روزنامه نگار به نقش صدا و سيما و ديگر رسانه ها در تبليغات انتخاباتی می پردازيم.
تبلیغات؛ ابزار جلب آرای شهروندان
تبليغات در جوامع امروزی در همه زمينه ها به يکی از ارکان داد و ستد تبديل شده است چه در زمينه فروش کالاها و خدمات و چه در جا انداختن نظرگاه های سياسی، عقيدتی ويا ايدئولوژيک.
به گفته کارشناسان، در جوامع تک صدايی دولت ها در زمينه های غير سياسی اجازه تبليغات می دهند اما در زمينه های سياسی و عقيدتی تبليغات را به اصطلاح گمراه کننده می خوانند و نيروهای سياسی جامعه را از آن باز می دارند.
اما همزمان اين گونه دولت ها برای مشروع جلوه دادن خود، به کاربرد تبليغات متوسل می شوند و دستگاه عريض و طويل تبليغاتی به راه می اندازند. تبليغات به ويژه در زمان انتخابات در همه کشورهای جهان مهمترين ابزاری است که احزاب و گروه های سياسی برای شناساندن خود به افکار عمومی و جلب رای شهروندان به کار می گيرند.
به گفته کارشناسان ارتباطات در ايران امروز، نهاد خبر رسانی صدا و سيما که زير نظر رهبر جمهوری اسلامی ايران اداره می شود، نه تنها به دگرانديشان و مخالفان نظام اجازه استفاده از اين رسانه را نمی دهد که حتی جناح های به اصطلاح خودی را هم که در قدرت نيستند، از استفاده از اين رسانه محروم کرده است. بنابراين صدا و سيما که برابر اساسنامه خود موظف به رعايت بی طرفی و دادن فرصت مساوی به همه گروه های سياسی برای عرضه و تبليغ نظرگاه هايشان است، آنچنان که آگاهان سياسی می گويند امکانات خود را عملا صرف تبليغ يک ديدگاه سياسی مشخص کرده است.
اميد حبيبی نيا، پژوهشگر امور ارتباطات در سوئيس به راديو فردا می گويد: دولت برای مشروعيت بخشيدن به خود مردم را به پای صندوق های رای فرا می خواند و نه برای شريک کردن آنها در سرنوشت سياسی کشور.
- « در ايران تبليغات يک نوع تبليغات از بالا به پائين است؛ به دليل اينکه رسانه های ايران اصولا رسانه هايی هستند که يا کاملا وابسته به دولت هستند و يا اصولا رسانه های حکومتی هستند و تحت نظارت شديد دولت قرار دارند.»
وی می گويد: « در ايران تبليغات يک نوع تبليغات از بالا به پائين است؛ به دليل اينکه رسانه های ايران اصولا رسانه هايی هستند که يا کاملا وابسته به دولت هستند و يا اصولا رسانه های حکومتی هستند و تحت نظارت شديد دولت قرار دارند. در واقع يک نوع تبليغات هست که
برای اينکه به دولت و حاکميت مشروعيت ببخشند مردم را به پای صندوقهای رای فرا می خوانند، و نه به دليل اينکه در امر سياسی شرکت کنند، يا اينکه مشارکت فعال در تعيين سرنوشت خودشان و يا خواسته های خود داشته باشند.»
صدا و سيما در خدمت یک جناح سیاسی؟
تحليلگران مسائل ايران بر اين نظرند که ابزاری شدن صدا و سيما بازتاب خود را بيش از هر زمان در دوران تبليغات انتخاباتی بروز می دهد.
شهرام رفيع زاده، روزنامه نگار در کانادا در باره نقش رسانه ها در جمهوری اسلامی می گويد: معمولا و به جز مواردی معدود رسانه ها در ايران نقش هدايت افکار عمومی را دارند و تلويزيون دولتی در پی گيری اين هدف با دقت برنامه ريزی شده است.
آقای رفيع زاده معتقد است: « نقش رسانه ها در انتخابات در ايران البته معمولا هدايت افکار عمومی به آن سمتی است که حاکميت مايل هست؛ به جز يک يا دو انتخابات که اين گونه نبوده، از جمله انتخابات رياست جمهوری در سال ۷۶ و يکی هم مجلس ششم بود که بر خلاف آن تبليغی که رسانه های حکومتی می کردند، کسانی پيروز شدند که حاکميت کمتر به آنها تمايل داشت.»
حسن فتحی، روزنامه نگار در تهران رسانه ها را به دو دسته دولتی و نسبتا مستقل تقسيم می کند و می گويد: با وجود اين تفاوت چون همه رسانه ها وابسته به يارانه های دولتی و مقررات وزارت ارشاد هستند مجبور به رعايت سياست دولت هستند.
وی می گويد: «يک سری رسانه های دولتی و حزبی هستند که در يک چهارچوب دولتی و حزبی فعاليت می کنند، يک سری مطبوعاتی هم ما داريم و رسانه هايی هستند که حالت تقريبا مستقل دارند ولی تمام رسانه های ما تابع دولت و وزارت ارشاد هستند و چون از طريق وزارت ارشاد يارانه دريافت می کنند و متکی به سرمايه های بخش خصوصی و يا فروش نيستند، ناگزير هستند از سياست های دولتی تبعيت کنند.»
تاثير رسانه ها بر رفتار انتخاباتی
اما تاثير رسانه ها مانند روزنامه ها و صدا و سيما بر روی رفتار انتخاباتی واجدين شرايط رای چيست؟
روزبه ميرابراهيمی، روزنامه نگار که خود يک دهه از نزديک شاهد برگزاری انتخابات بوده است به راديو فردا می گويد که نقش روزنامه ها در گذشته بر پايه شرايط سياسی حاکم بر جامعه در مقاطع گوناگون متفاوت بوده است.
به گفته آقای مير ابراهيمی، «در بعضی از مقاطع بخش رسانه ها و مطبوعات به شدت پررنگ بود و در بعضی از موارد با محدوديت های زيادی اين نقش کمرنگتر شد. به دوم خرداد هم که برگرديم، در آن مقطع دو مطبوعه وجود داشت يکی روزنامه سلام و روزنامه عصر ما که به هر حال در فضای يکدستی که در آن مقطع وجود داشت باری را به عهده گرفته بود و به يک نوع می توان گفت سخنگوی جناح چپ مذهبی بود که بعدها نامش در آن انتخابات شد، اصلاح طلب.»
وی می افزايد: «نقشی که آن زمان آن دو رسانه داشتند به شدت مهم بود چون در آن فضا توانستند موجی را ايجاد کنند. پس از روی کار آمدن دولت آقای خاتمی و گشايشی که در فضای مطبوعات و رسانه ها بوجود آمده بود، ما پر رنگترين نقش مطبوعات را در مجلس ششم مشاهده می کنيم. مطبوعات در آن مقطع، به جز وظيفه رسانه ای خود، تقريبا نقش احزاب را هم پيدا کرده بودند.»
روزبه مير ابراهيمی بر اين باور است که صدا و سيما هنوز نقش اصلی را در بسيج رای دهندگان بازی می کند و دليلش هم قابل دسترس بودن صدا و سيما برای همه است.
وی اظهار داشت: «نقش رسانه ها به شدت تاثيرگذار است و به خاطر همين هم هست که حکومت برای کنترل فضای سياسی سعی می کند که اين رسانه ها را هم تحت کنترل خود داشته باشد. می توانيم بگوييم که هنوز صدا و سيما نقش اول را و نقش تاثيرگذار ترين رسانه را در ايران دارد، به اين دليل که دسترسی به اين رسانه برای کليه مردم ايران راحت تر از رسانه های ديگر است.»
اميد حبيبی نيا نيز می گويد به رغم بی تاثير بودن شيوه تبليغات دولتی، اما تبليغات انتخاباتی تاثير خود را بر روی گروه ها و قشرهای مشخص و مورد هدف می گذارد.
به گفته او، انتخابات، «تاثير بر اقشاری دارد که به صورت زودگذر و در واقع پيام های کوتاه مدت اين تبليغات را می گيرند، اينها گروه هايی هستند که در جامعه ما گروه های مرجع به شمار نمی آيند ولی به هر حال حضورشان تعيين کننده است و می تواند بر روی کسانيکه منفعل هستند، کسانيکه مردد هستند و کسانيکه تصميم ندارند تاثير بگذارد.»
- «اينترنت هنوز نمی تواند به عنوان يک رسانه فراگير در ايران مطرح شود. رسانه ای است که نخبگان به آن مراجعه و از آن استفاده می کنند. نخبگان هم کسانی هستند که معمولاً تصميم خود را گرفته اند و به اصطلاح از اطلاعات و آگاهی کافی برخوردار هستند. اما SMS رسانه فراگيری است، منتهی واقعيت اين است که حوالی انتخابات سعی می کنند اول افراد را بترسانند و از طرف ديگر در روز انتخابات هم فکر می کنم که مثلا در انتخابات شوراهای پارسال اخلال ايجاد شده بود.»
ظاهرا و به گفته برخی آگاهان و ناظران سياسی تصويب سومين قطعنامه تحريمی شورای امنيت سازمان ملل عليه ايران بهانه ای شده است برای رسانه های دولتی تا با مطرح کردن به گفته آنان «فشار خارجی به کشور و مردم»، شهروندان را به رای دادن فرا بخوانند.
حسن فتحی می گويد: اکنون فراخواندن شهروندان برای رای دادن در کانون تلاش های رسانه های دولتی است.
وی اظهار عقيده می کند: «انتخابات در شرايطی برگزار می شود که شورای امنيت قطعنامه ای عليه ايران صادر کرده است، در اين شرايط آن چيزی که برای اينها مهم هست، در مقطع کنونی و در اولين قدم، حضور حداکثر مردم در پای صندوق های رای است که چند وقت است تبليغ برای اين حضور را به صورت غير محسوس و محسوس در مطبوعات و رسانه های دولتی و غير دولتی شاهد هستيم.»
اين در حالی است که برخی از چهره ها و تشکل های جناح اصلاحگرا و ديگر منتقدان در برخی از رای گيری های ده سال گذشته، ابراز نظر کرده اند که هر چه بر ميزان رای دهندگان در حوزه هايی که جناح معروف به اصلاحگرا نامزدی معرفی کرده افزوده شود، احتمال انتخاب نامزدهای آنها بيشتر می شود.
با همين استدلال، در آستانه انتخابات مجلس هشتم، «سازمان مجاهدين انقلاب اسلامی ايران» (در جناح اصلاحگرا) و «نهضت آزادی ايران» (در ميان طيف خارج از دايره حاکميت) با صدور بيانيه هايی جداگانه، ضمن انتقاد از محدوديت ها و اندک بودن ميزان رقابت در اين انتخابات، اعلام کرده اند که در حوزه هايی که در آن رقابتی وجود دارد، شرکت خواهند کرد.
انتخابات، اینترنت و وبلاگ های شخصی
از سوی ديگر، برخی از تحليلگران می گويند: شماری از روزنامه نگاران و فعالانی که امکان بازتاب دادن نقطه نظرهای گوناگون را درباره روند و ماهيت انتخابات در رسانه های رسمی جمهوری اسلامی نمی بينند، به اينترنت، وب سايت ها و به ويژه وبلاگ های خصوصی متوسل شده اند.
اين دسته از آگاهان می گويند: ميزان تاثير اطلاع رسانی اينترنتی را بر فضای سياسی، می توان از شمار واکنش ها و شدت حملات برخی از مطبوعات حامی جناح حاکم به نوشته ها و تفاسير وبلاگ های منتقد درباره انتخابات سنجيد.
اما برخی ديگر از صاحب نظران می گويند که اينترنت هنوز نمی تواند به عنوان رسانه ای فراگير عمل کند چون اين ابزار در حال حاضر عمدتا از سوی نخبگان و کسانی که خود می دانند چه می خواهند مورد استفاده قرار می گيرد و تاثير آن چنانی ندارد.
شهرام رفيع زاده از جمله اين افراد است که می گويد: «اينترنت هنوز نمی تواند به عنوان يک رسانه فراگير در ايران مطرح شود. رسانه ای است که نخبگان به آن مراجعه و از آن استفاده می کنند. نخبگان هم کسانی هستند که معمولاً تصميم خود را گرفته اند و به اصطلاح از اطلاعات و آگاهی کافی برخوردار هستند. اما SMS رسانه فراگيری است، منتهی واقعيت اين است که حوالی انتخابات سعی می کنند اول افراد را بترسانند و از طرف ديگر در روز انتخابات هم فکر می کنم که مثلا در انتخابات شوراهای پارسال اخلال ايجاد شده بود.»
روزبه مير ابراهيمی نيز با اشاره به شمار کاربران اينتر نت در ايران و ترکيب استفاده کنندگان از آن بر اين باور است که اينترنت و رسانه های فارسی زبان برون مرزی نمی توانند با صدا و سيما رقابت کنند و بر سرنوشت انتخابات هم بی تاثيرند.
حسن فتحی نيز با اشاره به اينکه هنوز اينترنت تاثير مهمی بر رويدادهای انتخاباتی ندارد در باره اهميت پيام های تلفنی يا SMS می گويد: با توجه به مقام فرهنگ شفاهی و تاثير شايعه در جامعه ايران و سرعت پخش آن اين پيام ها تاثيرهايی را بدنبال دارد .
وی می افزايد: « در يک جامعه جهان سومی مانند ايران، نمی توانيم انتظار داشته باشيم که اينترنت تاثير آن چنانی داشته باشد ولی من معتقد هستم که SMS ها می توانند تاثيرگذار باشند، چون در ايران آن چيزی که مهم است و تاثيرات آن را ما ديده ايم فرهنگ شفاهی است. به همين دليل هم هست که از طريق رسانه های غير مکتوب خيلی راحت می شود يک موضوع را در جامعه بسط داد و جالب توجه است که اين SMS ها و اين رسانه شايعه ای بيشتر در جهت منفی کار کرده است تا در جهت مثبت.»
هدف از فراخواندن رای دهندگان به شرکت در رای گيری از طريق رسانه ها البته جذب آرای شهروندان است. اما شهروندان به لايه ها و اقشار، اصناف گوناگون تقسيم می شوند و نامزدهای انتخاباتی می کوشند برای جذب بيشترين ميزان آرا، اين گوناگونی ها را در طرح شعارها و برنامه های انتخاباتی خود در نظر بگيرند.
در بخش هشتم اين برنامه مروری خواهيم داشت بر خاستگاه اجتماعی و اقتصادی شرکت کنندگان در انتخابات دوره هشتم مجلس شورای اسلامی.
