هر چند معضل حاشیه‌نشینی پدیده تازه‌ای در ایران نیست، اما اخیرا به عنوان یک چالش اجتماعی مورد توجه مقامات حکومت قرار گرفته است.
چه تهی شدن روستا‌ها، افزایش بی‌رویه جمعیت، مهاجرت از نقاط دور افتاده و فقیر به حاشیه شهر‌ها، و توزیع ناموزون منابع اعم از منابع اقتصای، اجتماعی و سیاسی، اینک می‌رود تا این بحران اجتماعی جامعه ایران را عمیق‌تر کند. همزمان باید تاکید کرد که حاشیه نشینی پدیده‌ای بین المللی است و با روند انتقال از جامعه کشاورزی به جامعه صنعتی و گسترش سریع شهر‌ها در کشورهای دیگر نیز تجربه شده است.
بطور کلی در جوامعی که دارای پویایی و منابع کافی برای گذر از اقتصاد با محور تولید کشاورزی به تولید صنعتی را نیستند، مشکل حاشیه‌نشینی بزرگ‌تر است. حاشیه نشینی در ایران به شکل امروزی آن هر چند با اصلاحات ارضی و دهه ۴۰ خورشیدی روندی ملموس بخود گرفت.
تمرکز سرمایه گذاری و امکانات در شهرهای بزرگ ایران نظیر تهران، اصفهان و تبریز و توسعه سریع شهر‌ها موجب شده تا بیشترین فرصت‌های شغلی در شهر‌ها بوجود آید. طبیعی است دسترسی به خدمات اجتماعی از قبیل آموزش و پرورش، بهداشت و درمان در بخش‌های توسعه یافته بیشتر و بهتر بود. به همین دلیل بود که دهقانان و خرده مالکینی که از روستا‌ها به حاشیه شهر‌ها کوچک کرده بودند بسیار بالا بود. ابوالفضل رضوی معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری می‌گوید بیش از ۳۳ هزار روستا از سال ۱۳۳۵ تاکنون (تابستان ۱۳۹۴) تخلیه شده‌اند.
سرنگونی رژیم پهلوی، با وعده های عوامفریبانه مجانی کردن آب و برق و خانه دار کردن مردم همراه بود موج جدیدی از مهاجرت از روستا‌ها و شهرهای کوچک به مناطق توسعه یافته‌تر را بر انگیخت.
بطور کلی در جوامعی که دارای پویایی و منابع کافی برای گذر از اقتصاد با محور تولید کشاورزی به تولید صنعتی را نیستند، مشکل حاشیه نشینی بزرگ‌تر است. حاشیه نشینی در ایران به شکل امروزی آن هر چند با اصلاحات ارضی و دهه ۴۰ خورشیدی روندی ملموس بخود گرفت.
جنگ میان رژیم‌های ایران و عراق نیز که با تخریب مناطق جنگی همراه بود به موج بعدی مهاجرت از مناطق جنگ زده به حاشیه شهر‌ها دامن زد. یکی از ویژگی های فرایند حاشیه‌نشینی در ایران، سهم قابل توجه اتباع کشورهای همسایه مانند افغانستان و عراق می‌باشد. برخی از مناطق حاشیه نشین که دارای بافت و ترکیب چند قومیتی می‌باشند شاهد تنش هائی هم بوده است.
ویژگی مناطق حاشیه نشینی
مناطقی که حاشیه‌نشینان امروز در آن سکونت می‌کنند از نظر جغرافیایی با تراکم بالای جمعیت، بیکاری گسترده یا مشاغل غیررسمی و موقتی و کاذب، میانگین پایین سطح آموزش و درآمد، فقر و استاندارد پایین زندگی، الونک یا کپر و حلبی آباد نشینی یا کیفیت پایین مسکن، و سرانه بالای بزه کاری و جرم از سایر نقاط شهری متمایز می‌شوند. مناطقی همچون نعمت آباد، پاکدشت، قیام دشت (تهران)، زورآباد (کرج)، اخماقیه و کشتارگاه (تبریز)، خواجه ربیع (مشهد)، زورآباد، حاجی آباد و عباس آباد (سنندج)، شیرآباد، قریب آباد (زاهدان)، خضر و سنگ سفید (همدان)، نمونه‌های حاشیه نشینی جغرافی به شمار می‌آیند. همزمان باید تاکید کرد که حاشیه نشینی تقریبا در غالب شهرهای ایران کم یا بیش قابل مشاهده است و منحصر به مناطقی که یاد شد نیست.
آمارهای مربوط به حاشیه نشینی در ایران
آمارهای گوناگونی از میزان حاشیه‌نشینی در ایران ارائه شده است که با یکدیگر سازگاری ندارد. بنا به آمار وزارت بهداشت شمار حاشیه نشینانان بالغ بر ۱۰ میلیون نفر است، وزیر راه و شهرسازی اما وزیر راه و شهرسازی در سومین نشست «ستاد ملی بازآفرینی پایدار محدوده‌ها و محله‌های هدف احیا، بهسازی و نوسازی شهری» این رقم را یک سوم جمعیت ایران یعنی چیزی ۱۸ میلیون نفر می‌داند.
مدیرکل اجتماعی وزارت کشور ایران هم اخیر گفته است ۱۸ میلیون تن از مردم ایران در سکونت گاه‌های غیر رسمی و در حاشیه شهر‌ها زندگی می‌کنند. گویا روند حاشیه نشینی در سالهای پس از انقلاب شدت گرفته است، چون عضو کمیسیون اجتماعی مجلس ایران، علیرضا محجوب، از اظهار داشت که حاشیه نشینی در سه دهه اخیر ۱۷ برابر شده است.
در راستای همین اظهار نظر محمدکمال سروی‌ها نائب رییس شورای اسلامی شهر مشهد در نشست صمیمی با خیرآن حوزه سلامت که با حضور وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در محل تالار راد مشهد برگزار شد گفت: این کلان‌شهر ۲۰ درصد بیشتر از میانگین کشوری حاشیه‌نشین دارد و بالغ بر ۳۳ درصد از جمعیت در حاشیه شهر زندگی می‌کنند. حاشیه‌نشینی به مثابه یک پدیده پیچیده و پویای اجتماعی متاثر از عوامل گوناگون اقتصادی، اجتماعی و سیاسی پدید می‌آید. بنابراین نمی‌توان آنرا به عوامل محدودی تقلیل دارد.
حاشیه‌نشینی جغرافیایی و اجتماعی-اقتصادی شباهت‌ها و تفاوت‌ها
اگر چه مفهوم حاشیه‌نشینی جغرافیایی و حاشیه‌نشینی اجتماعی یکی نیستند اما در عرصه عملی، نوعی پیوند و همپوشی میان آن‌ها وجود دارد.
حاشیه‌نشینی فیزیکی جنبه بیرونی و قابل مشاهده این پدیده است که در پس آن یک فرایند اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز در جریان است. البته مفهوم حاشیه نشینی اجتماعی دارای پهنه گسترده تری است و شامل کسانی است که ممکن است از نظر جغرافی در مرکز شهر‌ها هم زندگی کنند اما از نظر اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نقش فعالی را در حیات اجتماعی بازی نکنند. بنابراین مفهوم حاشیه نشینی اجتماعی می‌تواند گسترده‌تر از حاشیه نشینی جغرافیایی باشد. بنا به پژوهشهایی بین المللی که در مورد حاشیه نشینی دگرگونی ساختار اقتصادی، توسعه ناموزون جامعه، توزیع نامناسب منابع زمینه ساز این پدیده قلمداد شده است.
پیامد‌ها و آسیب‌ها
شهروندانی که زمانی طولانی در چارچوب یک جامعه معین زندگی می‌کنند، هنجارهای آن را پذیرفته، به دلیل رابطه شهروندی دارای اشتغال، دارائی و درآمد و در موسسات گوناگون جامعه نقشی باز نموده و دارای نوعی هماهنگی و همبستگی با جامعه خود هستند، نسبت به آن احساس تعلق کرده و از نظر سیاسی/ اجتماعی فعال خواهند بود.
شرایط فعلی ایران که با توزیع نامناسب منابع و همچنین ناتوانی در کاهش حاشیه نشینی توصیف می‌شود، به حذف بخش قابل توجهی از شهروندان از مشارکت در زندگی اقتصادی و اجتماعی می‌انجامد. گسترش این پدیده گسیختگی اجتماعی را تسهیل نموده، مانعی توسعه سیاسی به شمار و حتی می‌تواند به تکانه‌های شدیدی در جامعه بی‌انجامد.
چنین شهروندانی اگر با مشارکت در نهادهای مدنی مانند انجمن‌های غیر دولتی یا احزاب در نظارت عمومی بر سایر نهاد‌ها نقش فعالی ایفا کنند شهروند پویا خوانده می‌شوند. آن‌چه توسعه یافتگی سیاسی، اقتصاد، اجتماعی و فرهنگی را مشخص می‌کند، سهم این بخش از جامعه در کل جامعه است. در جامعه پیشرفته درصد و سهم دو بخش حاشیه‌نشین سهم شهروند پویا- یعنی شهروندانی که در زندگی اقتصادی و سیاسی مشارکت دارند- بزرگ‌ترین است.
در مقابل گروه‌هایی که حاشیه‌نشین خوانده می‌شوند به دلیل فقدان پیوند تاریخی با جامعه اصلی، و نداشتن نقشی اقتصادی-اجتماعی نسبت به جامعه میزبان احساس بیگانگی نموده و تلاشی برای مشارکت عمومی چه به شکل مسئولیت‌پذیری یا انتقاد از شرایط موجود ندارند.
شرایط فعلی ایران که با توزیع نامناسب منابع و همچنین ناتوانی در کاهش حاشیه نشینی توصیف می‌شود، به حذف بخش قابل توجهی از شهروندان از مشارکت در زندگی اقتصادی و اجتماعی می‌انجامد. گسترش این پدیده گسیختگی اجتماعی را تسهیل نموده، مانعی توسعه سیاسی به شمار و حتی می‌تواند به تکانه‌های شدیدی در جامعه بی‌انجامد.
