پایگاه داده باز ایران،پروژه نوآوری است برای جمع‌آوری داده‌های مربوط به ایران در یک جا و ارائه آن‌ها در قالب‌هایی که به راحتی قابل دسترس باشند. رادیو فردا با همکاری این نهاد مجموع مقالاتی را منتشر می‌کند.
هزینه‌های رفاهی شامل بودجه‌های حمایت از اقشار آسیب‌پذیر و تامین اجتماعی همواره سهم مهمی از بودجه عمومی دولت‌ها را به خود اختصاص می‌دهند.
سهم هزینه‌های رفاهی اما در بودجه دولت و اقتصاد ایران چقدر است؟ پاسخ به این سوال در نگاه اول روشن به نظر می‌رسد.
با توجه به دولتی بودن اقتصاد و تکیه دولت به درآمدهای سرشار نفتی، انتظار می‌رود بخش بزرگی از بودجه دولت به هزینه‌های رفاهی اختصاص یابد. بارها شنیده‌ایم که اقتصاد ایران به اقتصاد یارانه‌ای و حمایتی نیز تعبیر شده است. در این یادداشت با بررسی قوانین بودجه به این سوال پاسخ داده‌ایم که سهم هزینه‌های رفاهی از بودجه عمومی دولت در فاصله ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۵ چقدر بوده و چه تغییراتی کرده است. همچنین سرانه هزینه‌های رفاهی به قیمت ثابت محاسبه شده است که تغییرات آن پیش و پس از سال ۱۳۸۹ قابل توجه است.
ذکر این نکته در اینجا ضروری است که بررسی‌های این یادداشت محدود به اعداد ذکر شده در قوانین بودجه بوده است، اعدادی که در طی زمان ثابت شده است همواره با عملکرد واقعی دولت‌ها فاصله داشته است. با این‌حال به دلیل عدم انتشار جزئیات مربوط به سرفصل‌های هزینه در گزارش‌های تفریغ بودجه، امکان بررسی عملکرد واقعی دولت فراهم نبوده است.
سهم هزینه‌های رفاهی از بودجه عمومی و اقتصاد ایران
همانگونه که از نمودار ۱ مشهود است سهم هزینه‌های رفاهی از بودجه عمومی در فاصله سالهای ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۵ با بیش از هشت واحد درصد رشد از تقریبا ۱۲ درصد به بیش از ۲۰ درصد رسیده است.
در همین زمان عدد مربوط به هزینه‌های رفاهی در بودجه نیز از بیش از ۱۰ هزارمیلیارد تومان به بیش از ۶۲ هزارمیلیارد تومان رسیده است. از سوی دیگر سهم هزینه‌های رفاهی از تولید ناخالص داخلی ایران (GDP) نیز در مدت زمانی مشابه از کمتر از ۳ درصد به بیش از ۵ درصد رسیده است. این روند افزایشی می‌تواند به دلایل مختلفی اتفاق افتاده باشد. اما بررسی پارامترهای دیگر مانند نرخ رشد هزینه‌های رفاهی و مقایسه آن با نرخ تورم از سویی و روند تغییرات هزینه‌های رفاهی سرانه به قیمت ثابت از سوی دیگر نشان می‌دهد این افزایش سهم لزوما حاکی از افزایش مستمر رفاه خانوارها نیست.
روند تغییرات سرانه هزینه‌های رفاهی به قیمت ثابت
اگر با تعیین سال ۱۳۹۰ به عنوان سال پایه از هزینه‌های رفاهی تورم‌زدایی کنیم، آنگاه تصویر واقعی‌تری از وضعیت به دست خواهیم آورد.
سرانه بودجه رفاهی هر فرد ایرانی در سال ۱۳۸۷، به قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۰، نزدیک به ۲۲۳ هزار تومان بوده است.
این عدد در سال ۱۳۹۵ به بیش از ۳۱۴ هزار تومان رسیده است. روند مجددا افزایشی به نظر می‌رسد. با این‌حال نگاهی دقیق‌تر به ما نشان می‌دهد که بودجه سرانه در سال ۱۳۸۹ متاثر از اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها به بیش از ۳۴۰ هزارتومان (به قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۰) رسیده است و پس از آن در بیشتر سال‌ها روندی کاهشی داشته است. به عبارت دیگر بودجه سرانه رفاهی در ایران در سال ۱۳۹۵بیشتر از سال ۱۳۸۷ اما کمتر از سال ۱۳۸۹ است.
این امر را می‌توان با کمک گرفتن از نمودار ۲ که روند رشد بودجه رفاهی به قیمت جاری را با تورم سالانه و روند رشد بودجه رفاهی سرانه را با رشد اقتصادی سالانه مقایسه کرده است، نیز مشاهده کرد. در سالهای مورد بررسی در این یادداشت نرخ رشد بودجه رفاهی تنها یک سال بیش از نرخ تورم بوده است. نرخ رشد بودجه رفاهی سرانه به قیمت ثابت نیز به مانند نرخ رشد اقتصادی در سال‌هایی نه تنها رشد مثبت نداشته که رشد منفی را تجربه کرده است.
طرح هدفمندی یارانه‌ها و بودجه رفاهی
شاید افزایش بودجه سرانه در سال ۱۳۸۹ این تلقی را به ذهن بیاورد که اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها سبب افزایش بودجه سرانه رفاهی شده است. با این‌حال بخشی از طرح هدفمندی که می‌توانسته است به افزایش بودجه رفاهی منجر شود عملا هیچ‌گاه به اجرا درنیامده است.
بر اساس آنچه در ماده هفت قانون هدفمندی یارانه‌ها ذکر شده است، دولت باید در هرسال حداکثر ۵۰ درصد درآمد ناشی از اجرای طرح را صرف دو مورد می‌کرد:
الف: پرداخت نقدی به خانوارها
ب: اجرای نظام جامع تامین اجتماعی و گسترش رفاه اجتماعی
اما بررسی گزارش‌های تفریغ بودجه در سالهای گذشته نشان می‌دهد که دولت اولا همواره بیش از ۵۰ درصد درآمد ناشی از اجرای طرح را به اجرای این ماده اختصاص داده است و ثانیا سهم رفاه اجتماعی از این پرداخت‌ها همواره صفر یا بسیار اندک بوده است.
جمع‌بندی
هزینه‌های رفاهی تخصیصی دولت ایران اگرچه در طول زمان سهم بیشتری از بودجه عمومی را به خود اختصاص داده است اما این افزایش تحت تاثیر تورم فزاینده و رشد اقتصادی پایین یا منفی در سالهای ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۵، خود را در افزایش مستمر بودجه سرانه نشان نداده است. بودجه رفاهی سرانه ایران از سال ۱۳۸۹ در حال کاهش بوده است و با لحاظ رشد مثبت در سال ۱۳۹۵ نیز هنوز کمتر از سال ۱۳۸۹ است.
شاید بتوان گفت طرح هدفمندی یارانه‌ها اگرچه به هدف افزایش رفاه خانوارهای ایرانی به اجرا درآمد اما با عدم رعایت مفاد قانونی آن و دامن زدن به تلاطمات اقتصادی در سالهای بعد، عملا در رسیدن به این هدف موفق نبود.
--------------------------------------------------------------------------------------------
این گزارش با استفاده از این داده‌ها از پایگاه داده باز ایران نوشته شده است:
شاخص کل بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطق شهری ايران (شاخص تورم) در سالهای ۱۳۹۴ - ۱۳۱۵
برآورد اعتبارات هزينه‌ای و تملک دارایی‌های سرمايه ای بر حسب امور.فصل در سال ۱۳۹۵
برآورد اعتبارات هزينه ای و تملک دارايی های سرمايه ای بر حسب امور.فصل در سال ۱۳۹۴
برآورد اعتبارات هزينه ای و تملک دارايی های سرمايه ای بر حسب امور.فصل در سال ۱۳۹۳
برآورد اعتبارات هزينه ای و تملک دارايی های سرمايه ای بر حسب امور.فصل در سال ۱۳۹۲
برآورد اعتبارات هزينه ای و تملک دارايی های سرمايه ای بر حسب امور.فصل در سال ۱۳۹۱
برآورد اعتبارات هزينه ای و تملک دارايی های سرمايه ای بر حسب امور.فصل در سال ۱۳۹۰
برآورد اعتبارات هزينه ای و تملک دارايی های سرمايه ای بر حسب امور.فصل در سال ۱۳۸۹
برآورد اعتبارات هزينه ای بر حسب امور.فصل در سال ۱۳۸۸
اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای بر حسب امور و فصل در سال ۱۳۸۸
برآورد اعتبارات هزینه‌ای بر حسب امور و فصل در سال ۱۳۸۷
اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای بر حسب امور و فصل در سال ۱۳۸۷
محصول ناخالص داخلی و ارزش افزوده رشته فعاليت‌های اقتصادی كشور به قيمت‌های جاری از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵
