«عشق و صمیمیت»، نمایشگاهی از هنر و ادب ایران در استرالیا

«عشق و صمیمیت: از ایران و فراسوی آن»(۱) نام نمایشگاهی است تازه از ۷۰ اثر کمیاب هنری ایران و جوامع فارسی‌زبان قرون سیزده تا هجده میلادی که در «کتابخانه دولتی ویکتوریا»(۲) در شهر ملبورن استرالیا گشایش یافته است.

روزنامه انگلیسی‌زبان «نیو استریتز تایمز» (۳) در شماره یک‌شنبه ۲۹ آوریل خود گزارشی منتشر کرده‌است درباره این نمایشگاه که ترجمه آن در زیر می‌آید:

«هر آن‌کس فکر می‌کند که اعتراضات خیابانی مالزی پر از آشوب است بهتر است به قلع و قمع‌های تمام و عیار اعتراضات در ایران نگاهی بیندازد. اما این سرزمین هنری، که پیش از این [در زبان انگلیسی] Persia نامیده می‌شد، جنبه دیگری نیز دارد. جنبه‌ای از ایران که در آن، حال‌وهوای عشق و رمانتیک قرن‌ها پیش از ظهور گاز اشک‌آور فضا را پر می‌کرد.

ایران را می‌توان قلب رمانتیک آسیا دانست، البته امروزه ممکن است تعداد کمی از مردم چنین دیدی به ایران داشته باشند. هنر ایرانی به بی‌قیدی‌های لذت‌جویانه که در کوهستان‌های هیمالیا یافت می‌شود شبیه نیست، به ریزه‌کاری‌های ترسیمی هنر ژاپن و چین نیز شباهتی ندارد. هنر ایرانی از فقر و فقدان اشارات و کنایه‌های رمانتیک که در جنوب شرق آسیا نمایان است نیز مبری است.

هنر ایرانی، چه در قالب خاکی‌اش چه در شکل آسمانی و ایزدی، سراپا با عشق سر و کار دارد. این هنر و این ویژگی سده‌ها پیش از اسلامی‌سازی ایران وجود داشته و به‌رغم مخالفت‌های طبقه مذهبی حاکم، هم‌چنان تا سده بیست‌ویکم ادامه دارد. قصه‌پردازی‌های عاشقانه و رمانتیک ایرانی در مسیر خود از سوی گورکانیان هند و عثمانیان ترکیه نیز تقلید و جذب شدند.

حتی فرهنگ غرب نیز به زیر چتر فرهنگ ایرانی آمد، و این پدیده به‌ویژه مدیون رباعیات عمر خیام بود، اشعاری که بر پندار و خیال اروپای قرن نوزدهم اثری شگرف بر جای گذاشت. فرهنگ و ادب ایرانی به شبه‌جزیره مالای نیز رسید و در این سرزمین با شکلی حیوان‌دوست‌تر و در قالب «طوطی‌نامه» وارد شد.»

روزنامه مالزیایی «نیو استریتز تایمز» ادامه می‌دهد:

«همان‌گونه که این نمایشگاه نشان می‌دهد نفوذ فرهنگ و هنر ایران در دیگر سرزمین‌ها قدمتی دیرینه دارد و الهام‌بخش نویسندگانی چون شکسپیر و «جان دان»(۴) نیز بوده‌است. یکی از کهن‌ترین و ماندگارترین اثرهای به نمایش درآمده در این نمایشگاه، شاهنامه فردوسی است. هم این اثر و هم دیگر آثار ظریف، در این نمایشگاه به شیوه‌ای عرضه شده‌اند که هم روحیه زمانه معاصر با آن ارتباط برقرار کند و هم روح زمان آفرینش این آثار حفظ شود.

برای دست‌نوشته‌های شرقی از قدیم اصطلاح «سفرای فرهنگی» به‌کار رفته و ادامه رواج این اصطلاح با توجه به این‌که بخش اعظم هنردوستان با این شکل از هنر اسلامی بیش از دیگر زمینه‌های هنری منطقه آشنا است امر عجیبی نیست.

فرش شاید در این زمینه در قدیم رقیب نزدیک نسخ خطی بوده‌است اما در خلال سده بیستم، این دست‌نوشته‌ها بودند که در صحنه ابراز حس هنری گوی سبقت را از هنر قالی‌بافان که بیشتر با پیشه و صنعت ارتباط دارد ربودند.

جدا از جذابیت‌های بصری، این نمایشگاه جنبه‌های ادبی هنر ایران را نیز برجسته می‌سازد. گیرایی تصاویر می‌تواند به آسانی تمام توجه مراجعان را به خود جلب کند به گونه‌ای که بازدیدکننده ممکن است به آسانی فراموش کند که شاهنامه دستاوردی عظیم در جامعه‌ای است که همیشه ادبیات را جدی گرفته است.

فضای خشک و بی‌روح کتابخانه دولتی ویکتوریا نشان‌دهنده هماهنگی این نهاد با مؤسسه‌ای است که دست‌نوشته‌ها را از آن وام گرفته‌است یعنی کتابخانه بودلیَن آکسفورد(۵). کتابخانه دولتی ویکتوریا هم مانند بودلین آکسفورد به خاطر کتابخانه بودن وظیفه خود دانسته تا جنبه ادبی این هنر را نیز نمایان سازد.»

«اندک کسانی ایران را می‌فهمند»

«نیو استریتز تایمز» در ادامه مقاله خود می‌نویسد:

«ایران امروزی کشوری است که شمار اندکی موفق به درک آن می‌شوند و تعداد کمی از خارجیان به آن سفر می‌کنند به طوری‌که شمار بازدیدکنندگان از آن حدود یک‌دهم تعداد گردشگرانی است که از کشور کوچکی مانند مالزی بازدید می‌کنند.
از این‌رو این نمایشگاه فرصتی است غنیمت برای خارجیان تا این محدوده اسرارآمیز را تجربه کنند.

آنچه در این نمایشگاه عرضه شده بزرگ‌ترین مجموعه از دست‌نوشته‌های فارسی است که تا به‌حال به استرالیا رسیده و چنین مجموعه‌ای شاید دیگر هیچ‌گاه به این نزدیکی مالزی نرسد.
کتابخانه دولتی نهایت کوشش را انجام داده تا این نسخ خطی را برای مراجعان قابل درک و فهم کند و آن‌ها را در فضایی رازآلود و مبهم نگاه ندارد.

​بخشی با عنوان «چگونه یک دست‌نوشته را بخوانیم» شماره‌گذاری مفیدی دارد که خواننده را در درک برگی مصور از داستان ازدواج یوسف و زلیخا در یک دست‌نوشته جامی، مربوط به سال ۱۰۰۴ هجری (۱۵۹۵ میلادی)، راهنمایی می‌کند.

توضیحات این بخش مفصل است و در قسمتی از آن می‌خوانیم:
«در آن‌سوی دیوار باغ چشم‌اندازی سرسبز در زیر آسمانی صاف و آبی به چشم می‌خورد، که نمادی است از 'بهار جاودان'. دو سرو شکوفا در دو سوی عمارت کلاه‌فرنگی به تقارن شکلی نقاشی کمک می‌کند و اشاره‌ای است به عشق جاودانی یوسف و زلیخا. در جهان ایرانی، سروها معمولاً در کنار گور افراد کاشته می‌شد تا نشانی از جاودانگی باشد؛ و هنرمندان نیز سرو را برای اشاره به ویژگی‌های معشوق در آثار خود ترسیم می‌کردند.»

آثار اصلی این نمایشگاه شامل داستان‌های ماندگار ادبیات فارسی می‌شود که توسط نویسندگانی چون نظامی، جامی و فردوسی بازگو شده‌اند. همسو با گرایش امروزی جهانی به تصوف، آثار بزرگان این سبک یعنی مولانا و حافظ نیز در این نمایشگاه قابل مشاهده است.

«عشق و صمیمیت: از ایران و فراسوی آن» تا اول ژوئیه به طور رایگان برای بازدید عموم در دسترس است.»

پانویس

۱-Love And Devotion: From Persia And Beyond
the State Library of Victoria-۲
New Straits Times-۳
John Donne-۴
Bodleian Libraries of the University of Oxford-۵
مقاله این روزنامه مالزیایی توسط Lucien de Guise نوشته شده‌است.