پانزدهم مهر ماه مصادف است با نطق نيمه تمام و جنجالی مهدی بازرگان دبير کل نهضت آزادی ايران در ۱۵ مهر ۱۳۶۰ در مجلس شورای اسلامی.
در ۱۵ مهر ۱۳۶۰ مهدی بازرگان به عنوان اولين ناطق پيش از دستور در مجلس طی نطقی خواهان خويشتنداری حکومت و سازمان مجاهدين خلق در درگيری های دو طرفه آنها شد.
نطق بازرگان در اوج درگيری های خيابانی مجادهين خلق و حکومت
نطق مهدی بازرگان در اوج درگيری های مسلحانه نيروهای سازمان مجاهدين خلق و نيروهای حکومتی در خيابان های تهران انجام شد . دامنه اين درگيری ها که از ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ شروع شده بود در ماه های بعد افزايش يافت و جمهوری اسلامی سازمان مجاهدين خلق را به عنوان مسوول ترور شماری از مقامات و مسولين ارشد خود نظير آِيت الله بهشتی ، محمد علی رجايی ، محمد جواد باهنر می دانست.
در پی شعله ور شدن مجدد اين درگيری ها در روز ۵ مهر(۱) و درگيری های خيابانی اين روز ، حکومت برخوردهای تند تر و اعدام تعداد بيشتری از نيروهای مجاهدين خلق را در دستور کار خود قرار داد.
دعوت بازرگان از حکومت برای خويشتنداری و ملاطفت در برابر بازداشت شدگان
در چنين فضايی مهدی بازرگان تلاش کرد در نطق خود حکومت را به نرمش و خويشتنداری و ملاطفت دعوت کند . اما در حالی که طرفداران حکومت پس از استعفای مهدی بازرگان از نخست وزيری دولت موقت در آبان ۱۳۵۸ نسبت به وی و ساير اعضای نهضت آزادی موضع منفی و انتقادی پيدا کرده بودند ، نطق وی با اعتراض وشعار مرگ بر بازرگان برخی از نمايندگان طرفدار حکومت روبرو شد.
حمله به بازرگان به روايت هاشمی رفسنجانی
اکبرهاشمی رفسنجانی که در آن روز رييس مجلس و مدير جلسه بوده اين واقعه را چنين تعريف کرده است :«جلسه علنی داشتيم، مهندس مهدی بازرگان اولين سخنران قبل از دستور بود. در قسمتی از اظهاراتش ضمن اظهار تأسف از شهيد شدن پاسداران و شخصيت ها به دست تروريست ها، از اعدام ها و سخت گيری های دادگاه های انقلاب هم انتقاد داشت و آمريکايی بودن تروريست ها را مردود دانست. اظهارات ايشان مورد اعتراض شديد جمعی از نمايندگان قرار گرفت، مجلس را متشنج و ترک کردند و به ايشان اعتراض نمودند...کسی از ايشان دفاع نکرد، دوستانش هم وحشت کرده بودند، مجلس را به عنوان تنفس تعطيل کردم. جمعيتی از مردم و بازاريان که جريان مجلس را از راديو شنيده بودند به عنوان اعتراض به اظهارات آقای بازرگان، مقابل مجلس آمدند و شعارهای تندی عليه ايشان، ليبرال ها، بنی صدر، آمريکا و منافقان می دادند.»(۲)
روايت علی اکبر معين فر از فشارها بر بازرگان
پس از اين جلسه فشار در درون مجلس بر مهدی بازرگان و همفکرانش تشديد شد . علی اکبر معين فر از اعضای نهضت آزادی در مجلس اول ، فضای اعمال فشار بر اعضای نهضت آزادی و همفکران مهدی بازرگان در آن روزها را چنين شرح می دهد: «در ميان فحش پاسدارها و محافظين وارد مجلس می شديم . من و مهندس هاشم صباغيان که با هم می رفتيم . کار تا کتک زدن پشت تربيون پيش رفت ولی مهندس بازرگان با آن روحيه خاص و تواضع که داشت شرايط سخت تری بود.»(۳)
يادداشت های محمد خاتمی عليه بازرگان
از سوی ديگر سيد محمد خاتمی، از نمايندگان دوره اول مجلس شورای اسلامی و نماينده آِيت الله خمينی و سرپرست روزنامه کيهان نيزدر واکنش به نطق مهدی بازرگان، طی سه سرمقاله در اين روزنامه در ۱۶، ۱۸ و ۱۹ مهرماه همان سال بشدت به انتقاد از نطق و مواضع مهدی بازرگان پرداخت .(۴)
هشدار بازرگان نسبت به خطر بازگشت ديکتاتوری و استبداد
با اين وجود مهدی بازرگان عليرغم فشارهای موجود به مشی انتقادی خود ادامه داد . در ۲۰ مرداد ۱۳۶۲ و در آستانه برگزاری انتخابات مجلس دوم ، وی بار ديگر طی نطقی بر انتقادات خود از رفتارهای حاکميت پای فشرد و نسبت به خطر ظهور استبداد در کشور از طريق برگزاری انتخابات غير آزاد هشدار داد و گفت : «اگر ما مجلس آزاد مستقلی نداشته باشيم دير يا زود جمهوری اسلامی مانند سلف خود مشروطيت سلطنتی با حفظ صورت و عنوان، تبديل به نوعی استبداد و نظام طاغوتی متکی به استيلای خارجی خواهد شد . هميشه و در همه جای دنيا ، استبداد از روزی شروع شده که يک شاه ، يک خاندان ، يک طبقه و حتی يک مکتب خواسته است ولو باحسن نيت و به قصد خدمت خود را يگانه مالک ، يگانه مسوول و يگانه مامور بر ديگران تلقی نموده و وقعی به رای مردم ننهد.» (۵)
پايان مجلس اول و رد صلاحيت نامزدهای نهضت آزادی
اين نطق که پيش از انتخابات مجلس دوم و رد صلاحيت های گسترده منتقدان حکومت انجام شد با حمله فيزيکی نمايندگان طرفدار دولت به مهدی بازرگان نيمه تمام ماند و مدتی بعد با پايان يافتن دوره اول مجلس ، تمامی نامزدهای وابسته به نهضت آزادی رد صلاحيت شده و حکومت مانع شرکت آنها در انتخابات بعدی شد.
بازرگان نيز تا پايان عمر خود در تمام دوره‌های انتخابات رياست جمهوری و مجلس ثبت نام کرد اما پس از دوره اول مجلس همواره از سوی حاکميت رد صلاحيت می‌شد.
رد صلاحيت او در انتخابات رياست جمهوری سال ۱۳۶۴ برای رقابت با حجت الاسلام خامنه‌ای منجر به آن شد که برخی مراجع از جمله سيد محمدکاظم شريعتمداری، سيد شهاب‌الدين مرعشی نجفی و محمدصادق روحانی انتخابات را تحريم کنند . همچنين در نتيجه فشارهای مختلف و بازداشت مکرر اعضای نهضت آزادی ايران، فعاليت‌های نهضت آزادی که وی يکی از موسسان آن بود نيز تا حدود زيادی محدود گرديد. نهضت آزادی در دوران جنگ ايران و عراق، مخالفت خود را با ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر اعلام کرد که اين امر بر فشارها افزود
درگذشت بازرگان در دی ماه ۱۳۷۳
سرانجام بازرگان در ۳۰ دی ۱۳۷۳ درضمن سفر درمانی، در ژنو درگذشت و بعد از انتقال پيکر او به تهران و تشييع از مقابل حسينيه ارشاد، در قم دفن شد.
يادداشت ها :
۱- برای اطلاعات بيشتر درباره نگاه سازمان مجاهدين خلق به تحولات اين دوره می توانيد رجوع کنيد به
www.mojahedin.org
همچنين برای مشاهده ديدگاه های جمهوری اسلامی در باره تحولات اين مقطع می توانيد رجوع کنيد به خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی ، خاطرات ۱۳۶۰ ، در سايت هاشمی رفسنجانی به آدرس
www.hashemirafsanjani.ir
۲- سايت اکبرهاشمی رفسنجانی به آدرس
www.hashemirafsanjani.ir
۳- برای مشاهده و شنيدن سخنان علی اکبر معين فر رجوع کنيد به مستند ويژه بزرگداشت مهدی بازرگان در سايت يو تيوب تحت عنوان
In Memory of Mehdi Bazargan; Naghshi b Yaad
۴- روزنامه کيهان ، روزهای ۱۶-۱۸ مهر ۱۳۶۰
۵- برای مشاهده و شنيدن نطق مهدی بازرگان در ۲۰ مرداد ۱۳۶۲ در مجلس اول می توانيد رجوع کنيد به مستند ويژه بزرگداشت مهدی بازرگان در سايت يو تيوب تحت عنوان:
In Remembrance of Late Mehdi Bazargan Part 2
در ۱۵ مهر ۱۳۶۰ مهدی بازرگان به عنوان اولين ناطق پيش از دستور در مجلس طی نطقی خواهان خويشتنداری حکومت و سازمان مجاهدين خلق در درگيری های دو طرفه آنها شد.
نطق بازرگان در اوج درگيری های خيابانی مجادهين خلق و حکومت
نطق مهدی بازرگان در اوج درگيری های مسلحانه نيروهای سازمان مجاهدين خلق و نيروهای حکومتی در خيابان های تهران انجام شد . دامنه اين درگيری ها که از ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ شروع شده بود در ماه های بعد افزايش يافت و جمهوری اسلامی سازمان مجاهدين خلق را به عنوان مسوول ترور شماری از مقامات و مسولين ارشد خود نظير آِيت الله بهشتی ، محمد علی رجايی ، محمد جواد باهنر می دانست.
در پی شعله ور شدن مجدد اين درگيری ها در روز ۵ مهر(۱) و درگيری های خيابانی اين روز ، حکومت برخوردهای تند تر و اعدام تعداد بيشتری از نيروهای مجاهدين خلق را در دستور کار خود قرار داد.
دعوت بازرگان از حکومت برای خويشتنداری و ملاطفت در برابر بازداشت شدگان
در چنين فضايی مهدی بازرگان تلاش کرد در نطق خود حکومت را به نرمش و خويشتنداری و ملاطفت دعوت کند . اما در حالی که طرفداران حکومت پس از استعفای مهدی بازرگان از نخست وزيری دولت موقت در آبان ۱۳۵۸ نسبت به وی و ساير اعضای نهضت آزادی موضع منفی و انتقادی پيدا کرده بودند ، نطق وی با اعتراض وشعار مرگ بر بازرگان برخی از نمايندگان طرفدار حکومت روبرو شد.
حمله به بازرگان به روايت هاشمی رفسنجانی
اکبرهاشمی رفسنجانی که در آن روز رييس مجلس و مدير جلسه بوده اين واقعه را چنين تعريف کرده است :«جلسه علنی داشتيم، مهندس مهدی بازرگان اولين سخنران قبل از دستور بود. در قسمتی از اظهاراتش ضمن اظهار تأسف از شهيد شدن پاسداران و شخصيت ها به دست تروريست ها، از اعدام ها و سخت گيری های دادگاه های انقلاب هم انتقاد داشت و آمريکايی بودن تروريست ها را مردود دانست. اظهارات ايشان مورد اعتراض شديد جمعی از نمايندگان قرار گرفت، مجلس را متشنج و ترک کردند و به ايشان اعتراض نمودند...کسی از ايشان دفاع نکرد، دوستانش هم وحشت کرده بودند، مجلس را به عنوان تنفس تعطيل کردم. جمعيتی از مردم و بازاريان که جريان مجلس را از راديو شنيده بودند به عنوان اعتراض به اظهارات آقای بازرگان، مقابل مجلس آمدند و شعارهای تندی عليه ايشان، ليبرال ها، بنی صدر، آمريکا و منافقان می دادند.»(۲)
روايت علی اکبر معين فر از فشارها بر بازرگان
پس از اين جلسه فشار در درون مجلس بر مهدی بازرگان و همفکرانش تشديد شد . علی اکبر معين فر از اعضای نهضت آزادی در مجلس اول ، فضای اعمال فشار بر اعضای نهضت آزادی و همفکران مهدی بازرگان در آن روزها را چنين شرح می دهد: «در ميان فحش پاسدارها و محافظين وارد مجلس می شديم . من و مهندس هاشم صباغيان که با هم می رفتيم . کار تا کتک زدن پشت تربيون پيش رفت ولی مهندس بازرگان با آن روحيه خاص و تواضع که داشت شرايط سخت تری بود.»(۳)
يادداشت های محمد خاتمی عليه بازرگان
از سوی ديگر سيد محمد خاتمی، از نمايندگان دوره اول مجلس شورای اسلامی و نماينده آِيت الله خمينی و سرپرست روزنامه کيهان نيزدر واکنش به نطق مهدی بازرگان، طی سه سرمقاله در اين روزنامه در ۱۶، ۱۸ و ۱۹ مهرماه همان سال بشدت به انتقاد از نطق و مواضع مهدی بازرگان پرداخت .(۴)
هشدار بازرگان نسبت به خطر بازگشت ديکتاتوری و استبداد
با اين وجود مهدی بازرگان عليرغم فشارهای موجود به مشی انتقادی خود ادامه داد . در ۲۰ مرداد ۱۳۶۲ و در آستانه برگزاری انتخابات مجلس دوم ، وی بار ديگر طی نطقی بر انتقادات خود از رفتارهای حاکميت پای فشرد و نسبت به خطر ظهور استبداد در کشور از طريق برگزاری انتخابات غير آزاد هشدار داد و گفت : «اگر ما مجلس آزاد مستقلی نداشته باشيم دير يا زود جمهوری اسلامی مانند سلف خود مشروطيت سلطنتی با حفظ صورت و عنوان، تبديل به نوعی استبداد و نظام طاغوتی متکی به استيلای خارجی خواهد شد . هميشه و در همه جای دنيا ، استبداد از روزی شروع شده که يک شاه ، يک خاندان ، يک طبقه و حتی يک مکتب خواسته است ولو باحسن نيت و به قصد خدمت خود را يگانه مالک ، يگانه مسوول و يگانه مامور بر ديگران تلقی نموده و وقعی به رای مردم ننهد.» (۵)
پايان مجلس اول و رد صلاحيت نامزدهای نهضت آزادی
اين نطق که پيش از انتخابات مجلس دوم و رد صلاحيت های گسترده منتقدان حکومت انجام شد با حمله فيزيکی نمايندگان طرفدار دولت به مهدی بازرگان نيمه تمام ماند و مدتی بعد با پايان يافتن دوره اول مجلس ، تمامی نامزدهای وابسته به نهضت آزادی رد صلاحيت شده و حکومت مانع شرکت آنها در انتخابات بعدی شد.
بازرگان نيز تا پايان عمر خود در تمام دوره‌های انتخابات رياست جمهوری و مجلس ثبت نام کرد اما پس از دوره اول مجلس همواره از سوی حاکميت رد صلاحيت می‌شد.
رد صلاحيت او در انتخابات رياست جمهوری سال ۱۳۶۴ برای رقابت با حجت الاسلام خامنه‌ای منجر به آن شد که برخی مراجع از جمله سيد محمدکاظم شريعتمداری، سيد شهاب‌الدين مرعشی نجفی و محمدصادق روحانی انتخابات را تحريم کنند . همچنين در نتيجه فشارهای مختلف و بازداشت مکرر اعضای نهضت آزادی ايران، فعاليت‌های نهضت آزادی که وی يکی از موسسان آن بود نيز تا حدود زيادی محدود گرديد. نهضت آزادی در دوران جنگ ايران و عراق، مخالفت خود را با ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر اعلام کرد که اين امر بر فشارها افزود
درگذشت بازرگان در دی ماه ۱۳۷۳
سرانجام بازرگان در ۳۰ دی ۱۳۷۳ درضمن سفر درمانی، در ژنو درگذشت و بعد از انتقال پيکر او به تهران و تشييع از مقابل حسينيه ارشاد، در قم دفن شد.
يادداشت ها :
۱- برای اطلاعات بيشتر درباره نگاه سازمان مجاهدين خلق به تحولات اين دوره می توانيد رجوع کنيد به
www.mojahedin.org
همچنين برای مشاهده ديدگاه های جمهوری اسلامی در باره تحولات اين مقطع می توانيد رجوع کنيد به خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی ، خاطرات ۱۳۶۰ ، در سايت هاشمی رفسنجانی به آدرس
www.hashemirafsanjani.ir
۲- سايت اکبرهاشمی رفسنجانی به آدرس
www.hashemirafsanjani.ir
۳- برای مشاهده و شنيدن سخنان علی اکبر معين فر رجوع کنيد به مستند ويژه بزرگداشت مهدی بازرگان در سايت يو تيوب تحت عنوان
In Memory of Mehdi Bazargan; Naghshi b Yaad
۴- روزنامه کيهان ، روزهای ۱۶-۱۸ مهر ۱۳۶۰
۵- برای مشاهده و شنيدن نطق مهدی بازرگان در ۲۰ مرداد ۱۳۶۲ در مجلس اول می توانيد رجوع کنيد به مستند ويژه بزرگداشت مهدی بازرگان در سايت يو تيوب تحت عنوان:
In Remembrance of Late Mehdi Bazargan Part 2