در سالروز فاجعه اتمی چرنوبيل، نگرانی های داخلی و برون مرزی، به خصوص نزد کشورهای منطقه، نسبت به عدم کفايت ضريب ايمنی راکتور اتمی در دست تکميل ايران در بوشهر بار دیگر بالا گرفته است. فاجعه فوکوشيما در ژاپن بار ديگر به جهان ياد آور شد که هيچ راکتور اتمی را نمی توان خالی از خطر حادثه دانست و راکتور بوشهر از اين قاعده مستثنی نيست.
اگر چه ابراز پاره ای از نگرانی های خارجی نسبت به مخاطرات ناشی از بروز حادثه احتمالی در راکتور بوشهر بيشتر دارای انگيزه های سياسی است تا متکی بر دلائل محکم فنی، در عين حال ضرورت بازنگری ضوابط ايمنی منظور شده در راکتور بوشهر، به خصوص پس از بروز حادثه اتمی ماه مارس سال جاری در راکتور اتمی «دايی چی» در فوکو شيمای ژاپن، غير قابل اجتناب است.
اگرچه دو ماه قبل نماينده روسيه در ناتو هشدار داد که اقدامات مشکوک، نظير ارسال کرم سايبری موسوم به استاکس نت می تواند به تکرار فاجعه چرنوبيل در بوشهر بيانجامد، باید ياد آور شد که استفاده از سوخت اتمی با غلظت بسيار پائين در آن، خطرهای ناشی از يک حادثه اتمی در اين راکتور را بسيار کمتر از حادثه چرنوبيل خواهد ساخت. در عين حال راکتور بوشهر، نيازمند بازبينی و تجديد نظر کامل در ضوابط ايمنی و حفاظتی مربوط به گذشته آن است.
عقبگرد اتمی
بعد از حادثه اتمی ۲۵ سال پيش در چرنوبيل، استفاده از برق اتمی در سراسر جهان با يک عقبگرد بزرگ روبرو شد و بسياری از طرح های ايجاد راکتور های تازه متوقف ماند. دليل عمده اين عقبگرد نگرانی های ناشی از بروز حوادث مشابه بود.
در صورتی که حادثه چرنوبيل روی نمی داد، شايد به جای مجموعا ۴۰۰ راکتور کنونی، بيش از ۲۰۰۰ راکتور اتمی در سراسر جهان فعال بودند. در چنين وضعيتی، و با ۴ يا ۵ برابر بودن شمار راکتورها، شايد پيش از حادثه اتمی در فوکوشيما، جهان حادثه و يا حوادث اتمی ديگری را تجربه کرده بود.
گذشته از بروز تعداد زيادی حوادث کوچک در تاسيسات اتمی،( منجمله سه رويداد و بروز نقص فنی در راکتور در دست ساختمان بوشهر حتی پيش از راه اندازی کامل آن )، جهان تاکنون اتمی شاهد ۱۰ حادثه بزرگ اتمی در کشورهای مختلف بوده است. به منظور نشان دادن شدت مخاطرات اين حوادث، آژانس بین المللی انرژی اتمی يک جدول مخصوص در شش طبقه تنظيم کرده است.
۱۰ حادثه اتمی بزرگ
۱ - در ميان بدترين حوادث اتمی جهان، انفجار سال ۱۹۸۶ راکتور چرنوبيل در اوکراين مقام نخست را به خود اختصاص داده است. در حادثه ياد شده ۳۲ نفر جان خود را از دست دادند، ۲۰۰ نفر به آلودگی جدی اتمی دچار شدند و ۳۵۰ هزار نفر برای پرهيز از مرگ و بيماری از محل زندگی خود کوچيدند. آلودگی های محيط زيستی و غير قابل کشت بودن خاک سوخته در چرنوبيل تا ۲۰ هزار سال ديگر باقی خواهد ماند.
۲ - حادثه سال ۱۹۵۷ در کيشتيم اتحاد شوروی سابق در نتيجه کار نکردن سيستم خنک کننده. در حادثه ياد شده حدود ۲۰۰ نفر جان خود را از دست دادند. دو حادثه بالا در گروه شش از جدول بدترين حوادث اتمی قرار دارند.
۳– حادثه سال ۱۹۷۹ در جزيره تری ميلی، پنسيلوانيای آمريکا. در نتيجه حادثه ياد شده ۱۴۰هزار نفر مجبور به ترک محل های مسکونی خود شدند. اين حادثه در گروه ۵ بدترين حوادث اتمی قرار دارد.
۴– حادثه سال ۱۹۵۷ در وينداسکيل- محله کامبرنالد اسکاتلند. بعد از اين حادثه ابرهای اتمی در اطراف راکتور ويند اسکيل گسترده شدند. خطر حادثه ياد شده از نوع درجه ۵ اعلام شد.
۵ – حادثه سال ۱۹۹۹ در توکيامورا ژاپن. اين حادثه در گروه خطر ۴ قرار داشت.
۶ – حادثه سال ۲۰۰۴ ميهاما ژاپن. طی حادثه ياد شده چهار نفر از کارکنان راکتور جان خود را از دست دادند.
۷ – حادثه سال ۱۹۸۱ تسوروگا ژاپن.
۸ – حادثه ۱۹۹۳ سيبری غربی. بعد از انفجار در راکتور ياد شده ابرهای ناشی از گاز های آلوده به مواد راديو اکتيو در اطراف راکتور پراکنده شدند.
۹- حادثه سال ۱۹۹۵ در چرنوبيل. اين حادثه و گزارش پخش آلودگی اتمی در ضمن تلاش برای خارج کردن سوخت از راکتور آسيب ديده در سال ۱۹۸۶ صورت گرفت.
۱۰ – حادثه سال ۱۹۹۷ در توکايی مورا ژاپن که طی انجام يک تجربه اتمی روی داد و در نتيجه ۳۷ نفر به آلودگی اتمی دچار شدند.
حوادث بوشهر
راکتور بوشهر که آميزه ای از تکنولوژی و تجهيزات غربی و روسی است تاکنون دست کم سه حادثه قابل ملاحظه و گزارش شده را بدون تلفات جانی، تجربه کرده است.
در نتيجه يکی از اين حوادث، مخزن خنک کننده سوخت مصرف شده اتمی ترک برداشت و مجريان طرح مجبور به تخليه مخزن، و بعد از انجام تعميرات، ناگزير از کنترل کامپيوتری تمامی جوشکاری های مرتبط شدند.
طی حادثه بزرگتری در راکتور بوشهر که پيمانکاران روسی را به خارج ساختن سوخت اتمی از کوره اصلی مجبور ساخت، يکی از پمپ های خنک کننده ترک برداشت و براده آهن وارد سيستم خنک کننده راکتور شد.
مجموعه گزارش های منتشر شده و منسوب به مجريان طرح، حاکی است که در جريان آزمايش های مربوط به کارکرد و کنترل ايمنی راکتور بوشهر، ميزان حرارت در آن بالا رفته و بعد از وقوع لرزش های شديد، يکی از پمپ های خنک کننده دچار شکستگی شده و در نتيجه، ذرات فلزی ( براده آهن ) تا ابعاد سه ميليمتر از درون پمپ به سيستم خنک کننده راه يافته بودند.
گروهی افزايش حرارت در پمپ خنک کنده را به نفوذ کرم سايبری موسوم به استاکس نت در سيستم های کامپيوتری کنترل کننده آنها نسبت دادند و گروهی آن را نتيجه استفاده از پمپ های قديمی آلمانی در راکتور معرفی کردند.
در مورد راکتور بوشهر آنچه روشن و غير قابل ترديد به نظر می رسد وضعيت يگانه فنی آن است که از اين لحاظ به هيچ راکتور اتمی ديگری در جهان شبيه نيست.
علاوه بر وضعيت خاص فنی راکتور بوشهر، که پيش بينی های حفاظتی بيشتری را نسبت به راکتورهای متعارف ايجاب می کند، مسئولان ايرانی تاکنون از تدوين يک طرح جامعه پيشگيری از حوادث اتمی و مقابله به موقع بمنظور کاهش زيان های ناشی از حوادث احتمالی، در بوشهر خودداری ورزيده اند.
به علاوه کارکنان ايرانی در مورد مديريت راکتورهای اتمی فاقد تجربه لازم اند. بسياری از حوادث اتمی، منجمله حادثه چرنوبيل، به اشتباهات کارکنان راکتور نسبت داده شده است. ايران مطابق قرارداد با اتم استروی اسپورت روسيه، اصرار می ورزد که کنترل و مديريت راکتور را دو سال بعد از عملياتی شدن آن مستقيما بر عهده بگيرد.
با توجه به شرايط خاص فنی راکتور بوشهر، قرار داشتن ايران بر روی خط زلزله، و همچنين نداشتن تجربه کافی در مديريت راکتورهای اتمی، ضريب خطر در قبال حوادث احتمالی در بوشهر شايد بيشتر از ساير راکتور های در دست تکميل در ساير نقاط جهان باشد. ضمن آنکه تمامی کشورهای جهان، منجمله آلمان، هند و روسيه بعد از حادثه فوکوشيما افزايش ضريب ايمنی راکتورها را در دستور کار خود قرار داده اند.
از اين لحاظ، تنها افزايش ضريب ايمنی و در نظر گرفتن ملاحظات تازه حفاظتی است که می تواند ميزان نگرانی های داخلی و خارجی پيرامون خطر احتمالی شکل گرفتن ابر های اتمی بر فراز راکتور بوشهر را کاهش دهد.
ايران تاکنون از پرداختن به اين ملاحظات جدی خودداری ورزيده و در عمل يک فرصت بزرگ برای تجديد نظر در ضوابط ايمنی راکتور بوشهر را از دست داده است.
اگر چه ابراز پاره ای از نگرانی های خارجی نسبت به مخاطرات ناشی از بروز حادثه احتمالی در راکتور بوشهر بيشتر دارای انگيزه های سياسی است تا متکی بر دلائل محکم فنی، در عين حال ضرورت بازنگری ضوابط ايمنی منظور شده در راکتور بوشهر، به خصوص پس از بروز حادثه اتمی ماه مارس سال جاری در راکتور اتمی «دايی چی» در فوکو شيمای ژاپن، غير قابل اجتناب است.
اگرچه دو ماه قبل نماينده روسيه در ناتو هشدار داد که اقدامات مشکوک، نظير ارسال کرم سايبری موسوم به استاکس نت می تواند به تکرار فاجعه چرنوبيل در بوشهر بيانجامد، باید ياد آور شد که استفاده از سوخت اتمی با غلظت بسيار پائين در آن، خطرهای ناشی از يک حادثه اتمی در اين راکتور را بسيار کمتر از حادثه چرنوبيل خواهد ساخت. در عين حال راکتور بوشهر، نيازمند بازبينی و تجديد نظر کامل در ضوابط ايمنی و حفاظتی مربوط به گذشته آن است.
عقبگرد اتمی
بعد از حادثه اتمی ۲۵ سال پيش در چرنوبيل، استفاده از برق اتمی در سراسر جهان با يک عقبگرد بزرگ روبرو شد و بسياری از طرح های ايجاد راکتور های تازه متوقف ماند. دليل عمده اين عقبگرد نگرانی های ناشی از بروز حوادث مشابه بود.
در صورتی که حادثه چرنوبيل روی نمی داد، شايد به جای مجموعا ۴۰۰ راکتور کنونی، بيش از ۲۰۰۰ راکتور اتمی در سراسر جهان فعال بودند. در چنين وضعيتی، و با ۴ يا ۵ برابر بودن شمار راکتورها، شايد پيش از حادثه اتمی در فوکوشيما، جهان حادثه و يا حوادث اتمی ديگری را تجربه کرده بود.
گذشته از بروز تعداد زيادی حوادث کوچک در تاسيسات اتمی،( منجمله سه رويداد و بروز نقص فنی در راکتور در دست ساختمان بوشهر حتی پيش از راه اندازی کامل آن )، جهان تاکنون اتمی شاهد ۱۰ حادثه بزرگ اتمی در کشورهای مختلف بوده است. به منظور نشان دادن شدت مخاطرات اين حوادث، آژانس بین المللی انرژی اتمی يک جدول مخصوص در شش طبقه تنظيم کرده است.
۱۰ حادثه اتمی بزرگ
۱ - در ميان بدترين حوادث اتمی جهان، انفجار سال ۱۹۸۶ راکتور چرنوبيل در اوکراين مقام نخست را به خود اختصاص داده است. در حادثه ياد شده ۳۲ نفر جان خود را از دست دادند، ۲۰۰ نفر به آلودگی جدی اتمی دچار شدند و ۳۵۰ هزار نفر برای پرهيز از مرگ و بيماری از محل زندگی خود کوچيدند. آلودگی های محيط زيستی و غير قابل کشت بودن خاک سوخته در چرنوبيل تا ۲۰ هزار سال ديگر باقی خواهد ماند.
۲ - حادثه سال ۱۹۵۷ در کيشتيم اتحاد شوروی سابق در نتيجه کار نکردن سيستم خنک کننده. در حادثه ياد شده حدود ۲۰۰ نفر جان خود را از دست دادند. دو حادثه بالا در گروه شش از جدول بدترين حوادث اتمی قرار دارند.
۳– حادثه سال ۱۹۷۹ در جزيره تری ميلی، پنسيلوانيای آمريکا. در نتيجه حادثه ياد شده ۱۴۰هزار نفر مجبور به ترک محل های مسکونی خود شدند. اين حادثه در گروه ۵ بدترين حوادث اتمی قرار دارد.
۴– حادثه سال ۱۹۵۷ در وينداسکيل- محله کامبرنالد اسکاتلند. بعد از اين حادثه ابرهای اتمی در اطراف راکتور ويند اسکيل گسترده شدند. خطر حادثه ياد شده از نوع درجه ۵ اعلام شد.
۵ – حادثه سال ۱۹۹۹ در توکيامورا ژاپن. اين حادثه در گروه خطر ۴ قرار داشت.
۶ – حادثه سال ۲۰۰۴ ميهاما ژاپن. طی حادثه ياد شده چهار نفر از کارکنان راکتور جان خود را از دست دادند.
۷ – حادثه سال ۱۹۸۱ تسوروگا ژاپن.
۸ – حادثه ۱۹۹۳ سيبری غربی. بعد از انفجار در راکتور ياد شده ابرهای ناشی از گاز های آلوده به مواد راديو اکتيو در اطراف راکتور پراکنده شدند.
۹- حادثه سال ۱۹۹۵ در چرنوبيل. اين حادثه و گزارش پخش آلودگی اتمی در ضمن تلاش برای خارج کردن سوخت از راکتور آسيب ديده در سال ۱۹۸۶ صورت گرفت.
۱۰ – حادثه سال ۱۹۹۷ در توکايی مورا ژاپن که طی انجام يک تجربه اتمی روی داد و در نتيجه ۳۷ نفر به آلودگی اتمی دچار شدند.
حوادث بوشهر
راکتور بوشهر که آميزه ای از تکنولوژی و تجهيزات غربی و روسی است تاکنون دست کم سه حادثه قابل ملاحظه و گزارش شده را بدون تلفات جانی، تجربه کرده است.
در نتيجه يکی از اين حوادث، مخزن خنک کننده سوخت مصرف شده اتمی ترک برداشت و مجريان طرح مجبور به تخليه مخزن، و بعد از انجام تعميرات، ناگزير از کنترل کامپيوتری تمامی جوشکاری های مرتبط شدند.
طی حادثه بزرگتری در راکتور بوشهر که پيمانکاران روسی را به خارج ساختن سوخت اتمی از کوره اصلی مجبور ساخت، يکی از پمپ های خنک کننده ترک برداشت و براده آهن وارد سيستم خنک کننده راکتور شد.
مجموعه گزارش های منتشر شده و منسوب به مجريان طرح، حاکی است که در جريان آزمايش های مربوط به کارکرد و کنترل ايمنی راکتور بوشهر، ميزان حرارت در آن بالا رفته و بعد از وقوع لرزش های شديد، يکی از پمپ های خنک کننده دچار شکستگی شده و در نتيجه، ذرات فلزی ( براده آهن ) تا ابعاد سه ميليمتر از درون پمپ به سيستم خنک کننده راه يافته بودند.
گروهی افزايش حرارت در پمپ خنک کنده را به نفوذ کرم سايبری موسوم به استاکس نت در سيستم های کامپيوتری کنترل کننده آنها نسبت دادند و گروهی آن را نتيجه استفاده از پمپ های قديمی آلمانی در راکتور معرفی کردند.
در مورد راکتور بوشهر آنچه روشن و غير قابل ترديد به نظر می رسد وضعيت يگانه فنی آن است که از اين لحاظ به هيچ راکتور اتمی ديگری در جهان شبيه نيست.
علاوه بر وضعيت خاص فنی راکتور بوشهر، که پيش بينی های حفاظتی بيشتری را نسبت به راکتورهای متعارف ايجاب می کند، مسئولان ايرانی تاکنون از تدوين يک طرح جامعه پيشگيری از حوادث اتمی و مقابله به موقع بمنظور کاهش زيان های ناشی از حوادث احتمالی، در بوشهر خودداری ورزيده اند.
به علاوه کارکنان ايرانی در مورد مديريت راکتورهای اتمی فاقد تجربه لازم اند. بسياری از حوادث اتمی، منجمله حادثه چرنوبيل، به اشتباهات کارکنان راکتور نسبت داده شده است. ايران مطابق قرارداد با اتم استروی اسپورت روسيه، اصرار می ورزد که کنترل و مديريت راکتور را دو سال بعد از عملياتی شدن آن مستقيما بر عهده بگيرد.
با توجه به شرايط خاص فنی راکتور بوشهر، قرار داشتن ايران بر روی خط زلزله، و همچنين نداشتن تجربه کافی در مديريت راکتورهای اتمی، ضريب خطر در قبال حوادث احتمالی در بوشهر شايد بيشتر از ساير راکتور های در دست تکميل در ساير نقاط جهان باشد. ضمن آنکه تمامی کشورهای جهان، منجمله آلمان، هند و روسيه بعد از حادثه فوکوشيما افزايش ضريب ايمنی راکتورها را در دستور کار خود قرار داده اند.
از اين لحاظ، تنها افزايش ضريب ايمنی و در نظر گرفتن ملاحظات تازه حفاظتی است که می تواند ميزان نگرانی های داخلی و خارجی پيرامون خطر احتمالی شکل گرفتن ابر های اتمی بر فراز راکتور بوشهر را کاهش دهد.
ايران تاکنون از پرداختن به اين ملاحظات جدی خودداری ورزيده و در عمل يک فرصت بزرگ برای تجديد نظر در ضوابط ايمنی راکتور بوشهر را از دست داده است.
