اعدام ۴۷ تن از مخالفان سعودی، از جمله یک روحانی شیعه، حمله به سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد و قطع روابط عربستان سعودی با ایران توجه گسترده جهانی را به خود معطوف کرد. ممکن است تنش بالای میان دو کشور، تلاش برای پایان بخشیدن به جنگ داخلی سوریه و شکست داعش را پیچیده سازد. عادل الجبیر، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، تهدید کرده که کشورش ممکن است دست به اقدامات تازه‌ای علیه ایران بزند.
پرسش این است: چه علل و انگیزه‌هایی طرفین را به چنین واکنش‌هایی برانگیخت؟
محافظه‌کاران افراطی ایران برای زمین زدن حسن روحانی دست به هر اقدامی می‌زنند. هدف آنان حکومتی انحصاری، یک دست و تابع آیت‌الله خامنه‌ای است. آنان به شدت نگران هستند که در دو انتخابات مجلس خبرگان رهبری و مجلس شورای اسلامی در هفتم اسفند ۹۴ نیروهای اصلاح طلب و اعتدالیون بتوانند وارد مجلس شوند، و از این بدتر، بتوانند اکثریت مجلس شورای اسلامی را به دست گیرند.
آنها حملات گسترده‌ای علیه سیاست داخلی و خارجی حسن روحانی تدارک دیده‌اند. در قلمرو سیاست خارجی ، آنها مجبور به پذیرش توافق هسته‌ای شدند. در عین حال آن را همچون صلح ترکمنچای ننگین و خائنانه به شمار آوردند که ضمن آن صدها امتیاز به دولت‌های غربی به رهبری آمریکا داده شد، بدون آن که امتیازی گرفته شود. آنها نگران پیامدهای خواسته و ناخواسته توافق هسته‌ای بوده و هستند.
بهبود رابطه با دولت‌های غربی یکی از مشکلات آنان است. با مذاکره با دولت آمریکا و برقراری رابطه دوستانه با این دولت قطعاً مخالف بوده و هستند. ایران به بهانه ابهام‌های برنامه هسته‌ای تحت شدیدترین تحریم‌هایی که در طول تاریخ علیه کشوری وضع شده، قرار گرفت. اما گزارش نهایی آژانس انرژی هسته‌ای درباره برنامه هسته‌ای ایران تأکید داشت که بخش نظامی مربوط به گذشته بوده و فقط منحصر به مطالعات بوده است.
یکی از وعده‌های انتخاباتی حسن روحانی در سال ۹۲ این بود که سانتریفیوژها و چرخ‌های اقتصاد باید با یکدیگر بچرخند، نه اینکه به خاطر چرخش سانتریفیوژها، یعنی عدم سازش هسته‌ای، اقتصاد کشور تحت تحریم‌ها گرفتار رکود تورمی- رشد اقتصادی منفی ۶.۸ و تورم ۴۰ درصدی- باشد.
سردار محمد رضا نقدی- فرمانده کل سازمان بسیج سپاه پاسداران- در ۱۶ دی ماه ۹۴، در پاسخ به روحانی گفت که چشم شما به خارج و برجام بود: «قرار بود هم چرخ سانتریفیوژها بچرخد و هم چرخ کارخانه ها، اما دیدیم که چرخ هر دو پنچر شد و اقتصاد ما دچار رکود شد و هیچ خیری ندیدیم». سردار نقدی در تبیین دلیل این وضعیت گفت: «معلوم است وقتی ما صلابت خود را بشکنیم و پنجاه بار زیر پرچم آمریکا راه برویم و بخندیم و قدم بزنیم همه کشورها احساس می کنند که ایران از هم پاشیده و می شود هر کاری با ایران کرد».
حملات این گونه‌ای به روحانی و ظریف در طی دو سال گذشته تداوم داشته، ولی با نزدیک شدن انتخابات بر حجم آنها افزوده شده است. اما اعتدالیون و اصلاح‌طلبان ایرانی حمای حسن روحانی فقط با مخالفان افراطی داخلی مواجه نیستند، دشمنان خارجی هم آنان را برای منافع خود خطرناک به شمار می‌آورند. دولت‌های اسرائیل و عربستان سعودی به شدت مخالف توافق هسته‌ای بودند و از هیچ کوششی برای شکست آن خودداری نکردند.
جنگ قدرت منطقه‌ای عربستان سعودی و ایران حداقل چند دهه عمر دارد. اهداف اصلی عربستان سعودی عبارتند از: انزوای سیاسی ایران، حفظ تحریم‌های اقتصادی، تداوم روابط خصمانه ایران و آمریکا و عدم افزایش قدرت منطقه‌ای ایران. حاکمان جدید سعودی برای رسیدن به این اهداف دست به ریسک‌های خطرناکی زدند. بمباران ۱۰ ماهه یمن به بهانه حمایت نظامی جمهوری اسلامی از حوثی‌ها عملی برای تحریک ایران بود. اما خویشتن‌داری ایران، نهادهای حقوق‌بشری چون دیده‌بان حقوق بشر، عفو بین‌الملل را وا داشت تا به جنایات جنگی عربستان در یمن اذعان کنند.
آمار متناقض عربستان در مورد قربانیان حادثه منا در مراسم حج امسال، که بر اساس گزارش آسوشیتدپرس دست‌کم ۲۱۷۷ تن ارزیابی می‌شوند، و ۴۶۴ تن از آنها ایرانی بودند نیز با خویشتن‌داری ایران مواجه شد. سعودی‌ها دیدند که که ایرانی‌ها نه تنها دست به اقدامی نزدند که به سود آنان تمام شود، بلکه به کنفرانس ژنو درباره صلح سوریه دعوت شدند. با دخالت نظامی روسیه، تحولات جنگ داخلی سوریه هم به سود گروه‌های اسلام‌گرای مورد حمایت سعودی‌ها پیش نرفت.
اقدام عربستان در اعدام ۴۷ تن در دوم ژانویه عملی کاملاً آگاهانه به منظور تحریک ایران به واکنش بود. شیخ نمر در سال ۲۰۱۲ بازداشت شد و در ۱۵ اکتبر ۲۰۱۴ به «اعدام با شمشیر و به صلیب کشیده شدن در انظار عمومی» محکوم کرد. در ۲۵ اکتبر ۲۰۱۵، دادگاه عالی عربستان و محمد بن نایف ولیعهد عربستان حکم اعدام سریع و بدون هشدار قبلی شیخ نمر را صادر کردند.
اعلام زمزمه‌های احتمال صدور حکم اعدام شیخ نمر، واکنش‌های تهدیدآمیز افراطیون ایران را به همراه داشت. برخی از موارد به شرح زیرند:
آیت‌الله مکارم شیرازی در ۱۰ تير ۱۳۹۳ در بیانیه‌ای نوشت که این حکم برای مراجع تقلید و شیعیان سراسر جهان «قابل تحمل» نیست. آیت‌الله نوری همدانی در ۱۱ تیر ۹۳ با صدور بیانیه‌ای در مورد وضعیت شیعیان عربستان هشدار داد که حوزه‌های علمیه «حکم اعدام برای این عالم بزرگ را تحمل نخواهند کرد». آیت‌الله احمد خاتمی در نماز جمعه ۲۵ مهر ۱۳۹۳ تهران این حکم را ظالمانه و جائرانه خواند و گفت: «این لقمه به راحتی از گلویتان پایین نمی‌رود، چون اعدام این روحانی آزاده عواقب و هزینه بسیار سنگینی برای شما دارد». سید محمد سعیدی- امام جمعه قم- در تجمع حوزویان گفت اگر این حکم اجرا شود؛ «مطمئن باشند بهای سنگین آن را خواهند داد. اگر این روحانی مجاهد اعدام شود، زلزله‌ای بر آل‌سعود خواهد شد و سقوط آل‌سعود انجام خواهد پذیرفت».
سردار نقدی در ۲۶ مهر ۹۳ گفت حکم اعدام آیت‌الله نمر از سوی اهل سنت صادر نشده، «بلکه حکم یک رژیم کافر و منحوس است... اگر چنین جنایتی را آل‌سعود مرتکب شود این اقدام بدون پاسخ نمانده و طبق آیه قرآن کریم، مسلمانان همین دنیا را برای آنها جهنم می‌کنند».
سعودی های ناراضی از باراک اوباما که از همه تهدیدات افراطیون ایران آگاه بودند، شیخ نمر را اعدام کردند تا آنها را به واکنش بیندازند و بتوانند از این طریق ایران را به انزوا برانند و اجرای توافق هسته‌ای را با مشکل مواجه سازند. افراطیون نیز با سخنان آتشین گفتمانی برساختند که حمله به سفارت و کنسولگری عربستان نتیجه طبیعی آن گفتارها بود. بدین ترتیب آنان خشنود بودند که سیاست تنش‌زدایی منطقه‌ای دولت روحانی با کشورهای منطقه را به شکست و دشمنی تبدیل می‌ساختند. آیت‌الله نوری همدانی گفت که از قطع رابطه عربستان با ایران «ناراحت نیستیم». آیت‌الله صادق لاریجانی- رئیس قوه قضائیه- گفت «حکام سعودی در سراشیبی سقوط افتادند» و ایران «هیچ نیازی به رابطه با آنها و اربابانشان نداشته و ندارد».
حسن روحانی به سرعت واکنش نشان داد. او طی بیانیه‌ای اعدام شیخ نمر را «غیرانسانی و در تعارض آشکار با حقوق بشر و ارزش‌های اسلامی» خواند، اما افزود که مردم ایران اجازه نمی‌دهند که این جنایت «دستمایه افراد و گروه‌های خودسر در کشور برای انجام اعمال غیرقانونی و هتک حیثیت نظام مقدس جمهوری اسلامی گردد. حرکتی که توسط جمعی افراد افراطی شب گذشته در تهران و مشهد صورت گرفت و به وارد آمدن خسارت به سفارت و کنسولگری کشور عربستان ـ که شرعاً و قانوناً باید در پناه جمهوری اسلامی ایران در امنیت باشد ـ منجر گردید، به هیچ عنوان قابل توجیه نیست و قبل از هر چیزی توهین به نظام و لطمه به آبروی جمهوری اسلامی ایران تلقی می‌شود. همه مسئولان نظام، عزم قاطع دارند که با این خودسری‌ها و اعمال مجرمانه برخورد جدی شود».
در انتها هم از وزیر کشور، وزیر اطلاعات و قوه قضائیه خواست تا با مجازات قاطعانه عاملان این تهاجم؛ «برای همیشه به این گونه اعمال زشت پایان داده شود».
حسن روحانی در ۱۶ دی طی نامه‌ای به رئیس قوه قضائیه خواستار رسیدگی فوری و خارج از نوبت به پرونده حمله به سفارت و کنسولگری عربستان سعودی در تهران و مشهد شد. او تأکید کرد که باید با مجازات عاملان و آمران این جرم آشکار، برای همیشه جلو این گونه تعرضات به امنیت کشور و توهین به اقتدار و جایگاه نظام گرفته شود.
صفرعلی براتلو- معاون سیاسی و ریاست ستاد انتخابات استانداری تهران در دوران ریاست جمهوری احمدی نژاد- در دوران روحانی نه تنها در سمت خود باقی ماند، بلکه معاون امنیتی استانداری نیز به او واگذار شد. حالا وزارت کشور به دلیل قصور در حمله به سفارت عربستان سعودی وی را عزل کرده است.
اما تهدیدات روحانیت افراطی پایان نیافت. آیت‌الله علم‌الهدی -امام جمعه مشهد و عضو مجلس خبرگان رهبری- به حسن روحانی پاسخ داد و گفت که چرا حمله‌کنندگان به سفارت عربستان را «تندرو، قانون‌شکن و افراطی» می‌خوانید و محکوم می‌کنید؟ قطع رابطه می‌کنند؟ «بروند به جهنم».
حجت‌الاسلام آقاتهرانی- دبیرکل جبهه پایداری – اخیراً گفته است: «اگر بنا بود امر به معروف و نهی از منکر فیزیکی بکنیم باور کن خاتمی و هاشمی رفسنجانی را می‌زدیم تکه‌پاره می‌کردیم».
محافظه‌کاران افراطی در آستانه انتخابات برای تسخیر مجلس و فشار به دولت روحانی دست به هر عملی می‌زنند. رد صلاحیت گسترده نامزدهای اصلاح‌طلبان و اعتدالیون یکی از برنامه‌های آنان است. آیت‌الله خامنه‌ای در چند ماه گذشته دائماً تأکید کرده که آمریکا قصد دارد تا از طریق توافق هسته‌ای و انتخابات در نهادهای مهم جمهوری اسلامی نفوذ کند. آنان اگر بتوانند امروز دولت روحانی را ساقط سازند، از این کار دریغ نخواهند کرد.
آیت‌الله خامنه‌ای در ۱۹ دی ماه ۹۴ تأکید کرد که انتخابات مجلس خبرگان رهبری بسیار مهم است. باید مردم نمایندگانی انتخاب کنند که اگر مجلس خبرگان خواست برای رهبری فعلی جانشین تعیین کند، فردی را به عنوان رهبر انتخاب کنند که «در مقابل هجمه‌ى دشمن بِایستد».
اما آینده باز و گشوده است و معلوم نیست سیر رویدادها کاملاً مطلوب آنها از کار در آید. محافظه‌کاران افراطی ایران اهمیت چندانی برای پیامدهای بین‌المللی اقداماتشان برای ایران و ایرانیان قائل نبوده و نیستند و بدین ترتیب در خدمت منافع دولت‌های اسرائیل و عربستان سعودی قرار گرفته‌اند.
--------------------------------------------------------------------------------------------
* نظرات طرح شده در این یادداشت، الزاماً بازتاب دیدگاه رادیو فردا نیست.
** نسخه انگلیسی این یادداشت در ۱۴ ژانویه در نشنال اینترست منتشر شده است.
