متعاقب تصویب قطعنامه ۱۹۷۳ شورای امنیت سازمان ملل برای ایجاد منطقه پرواز ممنوع بر فراز لیبی، عملیات سفر سحرگاه (ادیسه سحر) از ۲۹ اسفند تا ۱۱ فروردین ۱۳۹۰ با پرتاب بیش از ۱۱۰ موشک کروز «تاماهوک» و بمباران هوایی مراکز نظامی این کشور از سوی آمریکا، بریتانیا و فرانسه به اجرا در آمد.
پس از این مرحله رهبری عملیات به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، واگذار شد که طی ۷۰ روز، از ۱۱ فروردین تا ۱۸ خرداد، تحت عملیات «حافظ اتحاد» بیش از ۱۰ هزار و ۱۷۰ سورتی پرواز در آسمان لیبی انجام داده است تا معمر قذافی را از حمله به مخالفانش باز دارد و راه را برای سرنگونی رژیم جماهیری لیبی، یا حکومت توده‌ها، هموار کند.
در جریان دو ماه گذشته، ناتو برای پایان دادن به بن‌بست بین قذافی ومخالفان او از یک سو بمباران هوایی را به طور تصاعدی افزایش داد و از سویی دیگر شماری از مربیان نظامی را در لباس شخصی به بنغازی روانه کرد.
همزمان با این کار، ناتو نیروی دریایی کوچک لیبی را منهدم کرد تا مانعی برای کمک‌رسانی به شهر مصراته و مخالفان رژیم قذافی در این شهر وجود نداشته باشد. به تازگی فرانسه و بریتانیا با به کارگیری هلی‌کوپترهای تهاجمی بعد دیگری به عملیات «حافظ اتحاد» داده‌اند.
دبیرکل ناتو، آندرس فوگ راسموسن، سه‌شنبه ۱۷ خرداد خطاب به نشست وزیران دفاع کشورهای عضو ناتو در بروکسل گفت: ما باید در مورد آماده‌سازی ناتو برای روزهای بعد از رفتن قذافی به بحث بنشینیم. او در ادامه از سازمان ملل، اتحادیه اروپا، اتحادیه افریقا و اتحادیه عرب خواست که در حمایت از دولت بعد از سقوط رژیم قذافی پیشتاز باشند.
در مقابل معمر قذافی در واکنش به حملات هوایی گسترده ناتو در یک پیام تلفنی که به تازگی پخش شد، گفت: ما زانو نخواهیم زد و تسلیم نخواهیم شد.
به رغم خوش‌بینی‌های اولیه کشورهای غربی به ویژه از سوی فرانسه و بریتانیا در مورد سقوط قریب‌الوقوع رژیم قذافی، بمباران هوایی ناتو نتیجه فوری و فوتی نداده و ممکن است ماه‌ها ادامه یابد. اما پرسش اینجاست که چرا این عملیات به بن‌بست رسیده است؟
تغییر تاکتیک نیروهای قذافی
یکی از عمده‌ترین عواملی که بحران لیبی را به بن‌بست فعلی کشانده، انعطاف در شیوه عمل و تغییر تاکتیک یکان‌های وفادار به قذافی است، بدین معنی که این یکان‌ها خود را با آنچه که در میدان مبارزه می‌گذرد وفق داده‌اند و برخلاف گذشته از توپ، تانک، خودروهای زرهی و سلاح‌های سنگین استفاده نمی‌کنند و آرایش‌های نظامی به خود نمی‌گیرند و در نتیجه هدف‌های آسانی برای هواپیماهای ناتو نیستند، گو اینکه نیروهای قذافی تا رسیدن به این مرحله نزدیک به ۶۵ درصد از وسائل و تجهیزات خود را در اثربمباران‌های هوایی ناتو از دست داده‌اند.
نظامیان قذافی اکنون به صورت گروه‌های پیاده و متفرق عمل می‌کنند و به جای نفربرهای زرهی از ماشین‌های شخصی و وانت برای ترابری افراد و اجرای عملیات استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر یکان‌های قذافی خود را به رنگ گروه‌های مخالف در آورده‌اند و این کار شناسایی دوست و دشمن را برای نیروهای ناتو مشکل کرده است.
ناکارایی نیروهای مخالف
عامل دیگری که به دوام رژیم قذافی کمک کرده ضعف نیروهای مخالف است. در روزهای اول رویارویی انتظار می‌رفت که مخالفان با اندک راهنمایی و کمک بتوانند رژیم قذافی را در زمانی کوتاه ساقط کنند. گذشت زمان عکس این برداشت و ناکارایی مخالفان را ثابت کرد.
نیروهای مخالف به رغم برخورداری از روحیه بالا برای مبارزه، سازمان درستی ندارند و از کمبود جنگ‌افزار و تجهیزات و فرماندهی کارآزموده رنج می‌برند. در هفته‌های اخیر برخی از کشورهای عضو ناتو سعی کرده‌اند که ضعف‌های این نیرو را تا حدی مرتفع کنند.
انعطاف‌پذیری رژیم
بر خلاف تصور عمومی که رژیم قذافی در مدت کوتاهی پس از آغاز عملیات نظامی ناتو ساقط خواهد کرد، این رژیم کماکان پا بر جاست و بخشی از شهروندان لیبی که ساکن مناطق تحت کنترل رژیم‌اند از آن حمایت می‌کنند، گو اینکه ریشه و ماهیت این حمایت کاملاً آشکار نیست.
برخی از این شهروندان ممکن است از حمایت مالی و پاداش‌های رژیم برخوردار باشند و در واقع حقوق‌بگیر دولت‌اند و صرفاً به منافع شخصی می‌اندیشند. احتمال دارد شماری دیگر از شهروندان از روی ترس و ناچاری از قذافی حمایت کنند زیرا سقوط رژیم و روی کارآمدن مخالفان آنها را به سرنوشت دردناکی دچار خواهد کرد.
با توجه به اعمال تحریم‌های مالی بین‌المللی علیه رژیم قذافی انتظار می‌رفت که منابع مالی آن به سرعت کاهش یابد و در مدت سه ماه کف‌گیر به ته دیگ رسد، اما به رغم مشکلات عمده مالی رژیم، نظامیان و غیرنظامیان وفادار حقوق و پاداش خود را دریافت می‌کنند و شماری کسانی که ارتش قذافی را ترک کرده‌اند و یا فراری شده‌اند، اندک است.
عدم قاطعیت ناتو
علاوه برعوامل یاد شده، تزلزل و مردد بودن ناتو، که به تدریج رخ نموده، به خروج از بن‌بست بحران در لیبی کمک نکرده است. حمایت‌های سیاسی برای عملیات نظامی علیه قذافی تا حدی فروکش کرده و پشتیبانی اتحادیه عرب از دو عملیات «ادیسه سحر» و «حافظ اتحاد» که از نظر نمادین برای ناتو بسیار مهم بود، پس از دو سه هفته با بالا گرفتن نا آرامی‌ها در بحرین، سوریه و یمن افول کرد.
در حال حاضر ققط چند فروند از هواپیماهای کشورهای اتحادیه عرب به ناتو برای اجرای عملیات «حافظ اتحاد» کمک می‌کنند. روسیه و چین دو قدرت عمده جهانی هم با تشدید انتقادهای خود از اقدامات ناتو در لیبی، دیپلماسی را برای حل بحران لیبی توصیه می‌کنند و از شورای ملی انتقالی در بنغازی خواسته‌اند که به دیالوگ و راه حل سیاسی برای خروج از بن‌بست فعلی تن دهد.
دبیرکل ناتو، در نشست اخیر وزیران سازمان در بروکسل از آلمان و لهستان خواست که در اجرای این عملیات کمک کنند و به اسپانیا و ترکیه پیشنهاد کرد که به یاری‌های محدود خود اکتفا نکنند.
رابرت گیتس، وزیر دفاع آمریکا، هم در این نشست از پنج کشورعضو ناتو (آلمان، لهستان، اسپانیا، ترکیه و هلند) به خاطر عدم شرکت در عملیات و یا کمک‌های محدودشان انتقاد کرد. آمریکا در حال حاضر بیشترین هواپیماهای شناسایی، بمب‌افکن و سوخت‌رسان را برای اجرای عملیات «حافظ اتحاد» اختصاص داده و ۲۷ درصد سورتی‌ها را انجام می‌دهد.
بر پایه گزارش پنتاگون، واشنگتن از آغاز عملیات علیه رژیم قذافی تا اواسط ماه مه مجموعاً ۶۶۴ میلیون دلار هزینه کرده است و در حال حاضر هزینه روزانه آمریکا برای کمک به اجرای عملیات «حافظ اتحاد» به دو میلیون دلار می‌رسد.
جدا از انتقادها، بگومگوها و دل دل کردن کشورهای عضو ناتو، برخی از اعضای آن بحث ضرب‌الاجل برای عملیات «حافظ اتحاد» را مطرح کرده‌اند و مایل نیستند این عملیات برای مدت نامحدودی ادامه یابد.
همه این عوامل از تعیین ضرب‌الاجل، دو دلی در ادامه عملیات، بحث در مورد میزان کمک کشورها و هزینه نظامی که ثبات قدم ناتو را زیر سؤال برده، سیگنال‌های متضادی به رژیم قذافی مخابره کرده است و به او امید داده که مقاومت کند.
آندرس فوگ راسموسن، در پایان نشست اخیر وزیران ناتو گفت که کشورهای عضو موافقت کرده‌اند که عملیات حافظ اتحاد به مدت ۹۰ روز پس از پایان ماه ژوئن ادامه دهند. دبیر کل ناتو در ادامه گفت جای شک نیست که قذافی خواهد رفت اما آنچه معلوم نیست زمان رفتن او است.
وزیر خارجه آمریکا، هیلاری کلینتون، هم پنجشنبه ۱۹ خرداد در یک کنفرانس بین‌المللی درباره لیبی در ابوظبی نوید داد که با توجه به مذاکراتی که با نزدیکان قذافی صورت گرفته امکان انتقال قدرت در لیبی بیشتر شده است. به رغم این خوش‌بینی، هیلاری کلینون تأکید کرد: «هنوز راه مشخصی در پیش رو نیست.»
امیدها و گزینه‌ها
ناتو کماکان امیدوار است که با تکیه به ادامه عملیات هوایی، آموزش و کمک‌رسانی به مخالفان قذافی، رژیم او را ساقط کند و به حکومت ۴۱ ساله او پایان دهد.
در کنفرانس ابوظبی کشورهای شرکت‌کننده شامل آمریکا و شماری از کشورهای اروپایی و عرب وعده دادند که نزدیک به یک میلیارد و صد میلیون دلار به شورای ملی انتقالی لیبی، نماینده مخالفان، کمک کنند.
ناتو به مصداق «دیر و زود دارد ولی سوخت و سوز ندارد» رفتن قذافی را حتمی می‌داند. بمباران ناتو خسارات شدیدی به لیبی وارد کرده و شهر مصراته در دست مخالفان است، ولی شماری از کارشناسان بر این باورند که قذافی ممکن است مدت‌ها مقاومت کند و بر اریکه قدرت باقی بماند.
در حالی که پیام رادیویی اخیر قذافی مبنی براینکه «زانو نخواهد زد و تسلیم نخواهد شد» جای سؤال دارد ولی شرایط و وضعیت فعلی به نحوی است که او مذاکره را هم بی‌نتیجه می‌داند و مفری برای او باقی نمانده است.
مخالفان رژیم به او اعتماد ندارند و پیش‌شرط آنها برای گفت‌وگو با طرابلس برکناری قذافی است. دادستان دادگاه جنایی بین‌المللی برای دستگیری او حکم صادر کرده و در نتیجه هر کشوری که بخواهد به او پناهندگی دهد در سطح جهانی متمرد و قانون‌شکن شناخته خواهد شد.
نتیجه اینکه حلقه محاصره برای قذافی تنگ‌تر شده است. او یا باید به محاکمه در دادگاه جنایی بین‌المللی و زندان در لاهه تن دهد و یا اینکه در طرابلس باقی بماند و مقاومت کند و بخت خود را بیازماید. البته سر به نیست کردن او به وسیله ناتو، که در ظاهر به دنبال آن نیست، و یا یک کودتا در طرابلس می‌تواند به همه گزینه‌های نامطلوبی که پیش روی قذافی است، پایان دهد.
پس از این مرحله رهبری عملیات به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، واگذار شد که طی ۷۰ روز، از ۱۱ فروردین تا ۱۸ خرداد، تحت عملیات «حافظ اتحاد» بیش از ۱۰ هزار و ۱۷۰ سورتی پرواز در آسمان لیبی انجام داده است تا معمر قذافی را از حمله به مخالفانش باز دارد و راه را برای سرنگونی رژیم جماهیری لیبی، یا حکومت توده‌ها، هموار کند.
در جریان دو ماه گذشته، ناتو برای پایان دادن به بن‌بست بین قذافی ومخالفان او از یک سو بمباران هوایی را به طور تصاعدی افزایش داد و از سویی دیگر شماری از مربیان نظامی را در لباس شخصی به بنغازی روانه کرد.
همزمان با این کار، ناتو نیروی دریایی کوچک لیبی را منهدم کرد تا مانعی برای کمک‌رسانی به شهر مصراته و مخالفان رژیم قذافی در این شهر وجود نداشته باشد. به تازگی فرانسه و بریتانیا با به کارگیری هلی‌کوپترهای تهاجمی بعد دیگری به عملیات «حافظ اتحاد» داده‌اند.
دبیرکل ناتو، آندرس فوگ راسموسن، سه‌شنبه ۱۷ خرداد خطاب به نشست وزیران دفاع کشورهای عضو ناتو در بروکسل گفت: ما باید در مورد آماده‌سازی ناتو برای روزهای بعد از رفتن قذافی به بحث بنشینیم. او در ادامه از سازمان ملل، اتحادیه اروپا، اتحادیه افریقا و اتحادیه عرب خواست که در حمایت از دولت بعد از سقوط رژیم قذافی پیشتاز باشند.
در مقابل معمر قذافی در واکنش به حملات هوایی گسترده ناتو در یک پیام تلفنی که به تازگی پخش شد، گفت: ما زانو نخواهیم زد و تسلیم نخواهیم شد.
به رغم خوش‌بینی‌های اولیه کشورهای غربی به ویژه از سوی فرانسه و بریتانیا در مورد سقوط قریب‌الوقوع رژیم قذافی، بمباران هوایی ناتو نتیجه فوری و فوتی نداده و ممکن است ماه‌ها ادامه یابد. اما پرسش اینجاست که چرا این عملیات به بن‌بست رسیده است؟
تغییر تاکتیک نیروهای قذافی
یکی از عمده‌ترین عواملی که بحران لیبی را به بن‌بست فعلی کشانده، انعطاف در شیوه عمل و تغییر تاکتیک یکان‌های وفادار به قذافی است، بدین معنی که این یکان‌ها خود را با آنچه که در میدان مبارزه می‌گذرد وفق داده‌اند و برخلاف گذشته از توپ، تانک، خودروهای زرهی و سلاح‌های سنگین استفاده نمی‌کنند و آرایش‌های نظامی به خود نمی‌گیرند و در نتیجه هدف‌های آسانی برای هواپیماهای ناتو نیستند، گو اینکه نیروهای قذافی تا رسیدن به این مرحله نزدیک به ۶۵ درصد از وسائل و تجهیزات خود را در اثربمباران‌های هوایی ناتو از دست داده‌اند.
نظامیان قذافی اکنون به صورت گروه‌های پیاده و متفرق عمل می‌کنند و به جای نفربرهای زرهی از ماشین‌های شخصی و وانت برای ترابری افراد و اجرای عملیات استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر یکان‌های قذافی خود را به رنگ گروه‌های مخالف در آورده‌اند و این کار شناسایی دوست و دشمن را برای نیروهای ناتو مشکل کرده است.
ناکارایی نیروهای مخالف
عامل دیگری که به دوام رژیم قذافی کمک کرده ضعف نیروهای مخالف است. در روزهای اول رویارویی انتظار می‌رفت که مخالفان با اندک راهنمایی و کمک بتوانند رژیم قذافی را در زمانی کوتاه ساقط کنند. گذشت زمان عکس این برداشت و ناکارایی مخالفان را ثابت کرد.
نیروهای مخالف به رغم برخورداری از روحیه بالا برای مبارزه، سازمان درستی ندارند و از کمبود جنگ‌افزار و تجهیزات و فرماندهی کارآزموده رنج می‌برند. در هفته‌های اخیر برخی از کشورهای عضو ناتو سعی کرده‌اند که ضعف‌های این نیرو را تا حدی مرتفع کنند.
انعطاف‌پذیری رژیم
بر خلاف تصور عمومی که رژیم قذافی در مدت کوتاهی پس از آغاز عملیات نظامی ناتو ساقط خواهد کرد، این رژیم کماکان پا بر جاست و بخشی از شهروندان لیبی که ساکن مناطق تحت کنترل رژیم‌اند از آن حمایت می‌کنند، گو اینکه ریشه و ماهیت این حمایت کاملاً آشکار نیست.
برخی از این شهروندان ممکن است از حمایت مالی و پاداش‌های رژیم برخوردار باشند و در واقع حقوق‌بگیر دولت‌اند و صرفاً به منافع شخصی می‌اندیشند. احتمال دارد شماری دیگر از شهروندان از روی ترس و ناچاری از قذافی حمایت کنند زیرا سقوط رژیم و روی کارآمدن مخالفان آنها را به سرنوشت دردناکی دچار خواهد کرد.
با توجه به اعمال تحریم‌های مالی بین‌المللی علیه رژیم قذافی انتظار می‌رفت که منابع مالی آن به سرعت کاهش یابد و در مدت سه ماه کف‌گیر به ته دیگ رسد، اما به رغم مشکلات عمده مالی رژیم، نظامیان و غیرنظامیان وفادار حقوق و پاداش خود را دریافت می‌کنند و شماری کسانی که ارتش قذافی را ترک کرده‌اند و یا فراری شده‌اند، اندک است.
عدم قاطعیت ناتو
علاوه برعوامل یاد شده، تزلزل و مردد بودن ناتو، که به تدریج رخ نموده، به خروج از بن‌بست بحران در لیبی کمک نکرده است. حمایت‌های سیاسی برای عملیات نظامی علیه قذافی تا حدی فروکش کرده و پشتیبانی اتحادیه عرب از دو عملیات «ادیسه سحر» و «حافظ اتحاد» که از نظر نمادین برای ناتو بسیار مهم بود، پس از دو سه هفته با بالا گرفتن نا آرامی‌ها در بحرین، سوریه و یمن افول کرد.
در حال حاضر ققط چند فروند از هواپیماهای کشورهای اتحادیه عرب به ناتو برای اجرای عملیات «حافظ اتحاد» کمک می‌کنند. روسیه و چین دو قدرت عمده جهانی هم با تشدید انتقادهای خود از اقدامات ناتو در لیبی، دیپلماسی را برای حل بحران لیبی توصیه می‌کنند و از شورای ملی انتقالی در بنغازی خواسته‌اند که به دیالوگ و راه حل سیاسی برای خروج از بن‌بست فعلی تن دهد.
دبیرکل ناتو، در نشست اخیر وزیران سازمان در بروکسل از آلمان و لهستان خواست که در اجرای این عملیات کمک کنند و به اسپانیا و ترکیه پیشنهاد کرد که به یاری‌های محدود خود اکتفا نکنند.
رابرت گیتس، وزیر دفاع آمریکا، هم در این نشست از پنج کشورعضو ناتو (آلمان، لهستان، اسپانیا، ترکیه و هلند) به خاطر عدم شرکت در عملیات و یا کمک‌های محدودشان انتقاد کرد. آمریکا در حال حاضر بیشترین هواپیماهای شناسایی، بمب‌افکن و سوخت‌رسان را برای اجرای عملیات «حافظ اتحاد» اختصاص داده و ۲۷ درصد سورتی‌ها را انجام می‌دهد.
بر پایه گزارش پنتاگون، واشنگتن از آغاز عملیات علیه رژیم قذافی تا اواسط ماه مه مجموعاً ۶۶۴ میلیون دلار هزینه کرده است و در حال حاضر هزینه روزانه آمریکا برای کمک به اجرای عملیات «حافظ اتحاد» به دو میلیون دلار می‌رسد.
جدا از انتقادها، بگومگوها و دل دل کردن کشورهای عضو ناتو، برخی از اعضای آن بحث ضرب‌الاجل برای عملیات «حافظ اتحاد» را مطرح کرده‌اند و مایل نیستند این عملیات برای مدت نامحدودی ادامه یابد.
همه این عوامل از تعیین ضرب‌الاجل، دو دلی در ادامه عملیات، بحث در مورد میزان کمک کشورها و هزینه نظامی که ثبات قدم ناتو را زیر سؤال برده، سیگنال‌های متضادی به رژیم قذافی مخابره کرده است و به او امید داده که مقاومت کند.
آندرس فوگ راسموسن، در پایان نشست اخیر وزیران ناتو گفت که کشورهای عضو موافقت کرده‌اند که عملیات حافظ اتحاد به مدت ۹۰ روز پس از پایان ماه ژوئن ادامه دهند. دبیر کل ناتو در ادامه گفت جای شک نیست که قذافی خواهد رفت اما آنچه معلوم نیست زمان رفتن او است.
وزیر خارجه آمریکا، هیلاری کلینتون، هم پنجشنبه ۱۹ خرداد در یک کنفرانس بین‌المللی درباره لیبی در ابوظبی نوید داد که با توجه به مذاکراتی که با نزدیکان قذافی صورت گرفته امکان انتقال قدرت در لیبی بیشتر شده است. به رغم این خوش‌بینی، هیلاری کلینون تأکید کرد: «هنوز راه مشخصی در پیش رو نیست.»
امیدها و گزینه‌ها
ناتو کماکان امیدوار است که با تکیه به ادامه عملیات هوایی، آموزش و کمک‌رسانی به مخالفان قذافی، رژیم او را ساقط کند و به حکومت ۴۱ ساله او پایان دهد.
در کنفرانس ابوظبی کشورهای شرکت‌کننده شامل آمریکا و شماری از کشورهای اروپایی و عرب وعده دادند که نزدیک به یک میلیارد و صد میلیون دلار به شورای ملی انتقالی لیبی، نماینده مخالفان، کمک کنند.
ناتو به مصداق «دیر و زود دارد ولی سوخت و سوز ندارد» رفتن قذافی را حتمی می‌داند. بمباران ناتو خسارات شدیدی به لیبی وارد کرده و شهر مصراته در دست مخالفان است، ولی شماری از کارشناسان بر این باورند که قذافی ممکن است مدت‌ها مقاومت کند و بر اریکه قدرت باقی بماند.
در حالی که پیام رادیویی اخیر قذافی مبنی براینکه «زانو نخواهد زد و تسلیم نخواهد شد» جای سؤال دارد ولی شرایط و وضعیت فعلی به نحوی است که او مذاکره را هم بی‌نتیجه می‌داند و مفری برای او باقی نمانده است.
مخالفان رژیم به او اعتماد ندارند و پیش‌شرط آنها برای گفت‌وگو با طرابلس برکناری قذافی است. دادستان دادگاه جنایی بین‌المللی برای دستگیری او حکم صادر کرده و در نتیجه هر کشوری که بخواهد به او پناهندگی دهد در سطح جهانی متمرد و قانون‌شکن شناخته خواهد شد.
نتیجه اینکه حلقه محاصره برای قذافی تنگ‌تر شده است. او یا باید به محاکمه در دادگاه جنایی بین‌المللی و زندان در لاهه تن دهد و یا اینکه در طرابلس باقی بماند و مقاومت کند و بخت خود را بیازماید. البته سر به نیست کردن او به وسیله ناتو، که در ظاهر به دنبال آن نیست، و یا یک کودتا در طرابلس می‌تواند به همه گزینه‌های نامطلوبی که پیش روی قذافی است، پایان دهد.
