موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک در لندن که به‌عنوان یک اندیشکده بی‌طرف، مستقل و غیردولتی شهرت دارد و در زمینه‌های امنیت جهانی، درگیری‌های نظامی و دفاعی تحقیق می‌کند، به روال هر ساله، سه‌شنبه ۲۰ بهمن، ارزیابی خود از قدرت نظامی و هزینه دفاعی ۱۷۱ کشور جهان را در کتابی تحت عنوان موازنه نظامی ۲۰۱۶ در ۱۰ فصل و ۵۰۴ صفحه انتشار داد.
گزارش این موسسه با اشاره به افزایش چشمگیر چالش‌های حاکم بر محیط امنیتی در جهان در مقایسه با اواخر دهه۸۰ میلادی، تاکید دارد که بالا رفتن حمله‌های تروریستی در ماه‌های پایانی سال۲۰۱۵ و بحران‌های ناشی از آن، کارِ برنامه‌ریزان دفاعی و امنیتی سراسر گیتی را بیش از پیش پیچیده‌تر کرده است.
بر اساس این گزارش، گسترش توانایی‌های پیشرفته نظامی و تکنولوژی‌های تازه و مبتکرانه در سطح جهان می‌رود که پیچیدگی موازنه قدرت نظامی کشورها را بیش از پیش تشدید کند. دسترسی کشورها به تکنولوژی‌های قابل استفاده در بخش نظامی بیشتر شده است زیرا خاستگاه بیشتر این تکنولوژیها، که در گذشته لابراتوارها و مراکز پژوهشی دولتی بود، اینک بخش خصوصی است و در اغلب موارد این تکنولوژیها به‌منظور استفاده در بخش غیرنظامی، ایجاد شده‌اند. از این رو، دولت‌ها از جهت نظارت بر گسترش تکنولوژی‌های جدید و مبهم بودن کاربُرد آنها که ممکن است نظامی، غیرنظامی و یا دوگانه باشد، با چالش‌های جدی روبرو هستند.
رتبه‌بندی هزینه‌ها در سال ۲۰۱۵
بر اساس کتاب موازنه نظامی، آمریکا به روال سال‌های گذشته صدرنشین جدول رتبه‌بندی هزینه‌های نظامی جهان است. بالاترین هزینه‌های نظامی در سال ۲۰۱۵ به ترتیب به این ۱۵ کشور زیر اختصاص داشت (ارقام در پرانتز مربوط به هزینه‌ها و رتبه‌های سال ۲۰۱۴ است):
۱)آمریکا ۵۹۷٫۵ میلیارد دلار (۵۸۱ میلیارد دلار، رتبه ۱)؛
۲) چین ۱۴۵٫۸ میلیارد دلار (۱۲۹٫۴ میلیارد دلار، رتبه ۲)؛
۳)عربستان سعودی ۸۱٫۹ میلیارد دلار (۸۰٫۸ میلیارد دلار، رتبه ۳)؛
۴) روسیه ۶۵٫۶ میلیارد دلار (۷۰ میلیارد دلار، رتبه ۴)؛
۵) بریتانیا ۵۶٫۲ میلیارد دلار (۶۱٫۸ میلیارد دلار، رتبه ۵)؛
۶) هند ۴۸ میلیارد دلار (۴۵٫۲ میلیارد دلار، رتبه ۸)؛
۷) فرانسه ۴۶٫۸ میلیارد دلار (۵۳٫۱ میلیارد دلار، رتبه ۶)؛
۸ ) ژاپن ۴۱ میلیارد دلار (۴۷٫۷ میلیارد دلار، رتبه ۷)؛
۹) آلمان ۳۶٫۷ میلیارد دلار (۴۳٫۲ میلیارد دلار، رتبه ۹)؛
۱۰) کره جنوبی ۳۳٫۵ میلیارد دلار (۳۴٫۳ میلیارد دلار، رتبه ۱۰)؛
۱۱) برزیل ۲۴٫۳ میلیارد دلار (۳۱٫۹ میلیارد دلار، رتبه ۱۱)؛
۱۲)استرالیا ۲۲٫۸ میلیارد دلار (۲۲٫۵ میلیارد دلار، رتبه ۱۴)؛
۱۳) ایتالیا ۲۱٫۶ میلیارد دلار (۲۴٫۳ میلیارد دلار، رتبه، رتبه ۱۲)؛
۱۴) عراق ۲۱٫۱ میلیارد دلار (۱۸٫۹ میلیارد دلار، رتبه ۱۵)؛
۱۵)اسراییل ۱۸٫۶ میلیارد دلار (۲۳٫۲ میلیارد دلار، رتبه ۱۳).
بر پایه این رتبه‌بندی کل هزینه‌های نظامی ۱۵ کشور فوق بالغ بر ۱۲۶۱٫۴ میلیارد دلار بود در حالیکه هزینه نظامی ۱۵۶ کشور دیگر جهان از ۳۲۰ میلیارد دلار تجاوز نکرد.
هزینه روسیه در مقایسه با سال ۲۰۱۴ معادل ۴٫۴ میلیارد دلار کاهش داشت. عربستان کماکان در جایگاه سوم قرار دارد و به نسبت سال ۲۰۱۴ بیش از یک میلیارد دلار به هزینه نظامی‌اش افزود. هزینه عراق از این نظر، یک پله بالا رفت و در مقایسه با سال قبل، این هزینه ۲٫۲ میلیارد دلار افزایش یافت. در مقابل اسراییل به میزان ۴٫۶ میلیارد دلار از هزینه نظامی‌اش کاست.
آمریکا، اروپا و ناتو
بر پایه گزارش سالانه موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک، برتری‌های چند دهه گذشته غرب به طور اعم و آمریکا به طور اخص در زمینه فناوری نظامی، در برابر پیشرفت‌های حاصل شده در کشورهایی مانند چین و روسیه رو به افول است و دیگر اینکه این برتری، به ویژه در زمینه امنیت و تسلیحات سایبری کاهش یافته است.
گزارش مذکور با اشاره به ادامه بحث در کشورهای اروپایی بر سر چگونگی تقویت توانایی نظامی‌شان آورده است که اجلاس سران ناتو در ماه ژوییه سال جاری در ورشو برگزار خواهد شد. با این همه، جان چیپمن، مدیر موسسه یاد شده طی اظهاراتی به مناسبت انتشار کتاب موازنه نظامی ۲۰۱۶ گفت، کشورهای ناتو، به رغم مواجه بودن با افزایش تهدیدهای احتمالی، هنوز تصمیم قاطعی در مورد افزایش توانایی و هزینه نظامی خود نگرفته‌اند و روند نزولی صرفه‌جویی در هزینه‌های دفاعی‌شان که از سال ۱۹۸۹ پس از فروپاشی دیوار برلین آغاز شد، کماکان ادامه دارد.
طبق گزارش یاد شده شمار هواپیماهای جنگنده بریتانیا و فرانسه که در سال ۱۹۹۱ به ترتیب ۴۷۵ و ۵۷۹ فروند بود بعد از ۲۵ سال به ۱۹۴ و ۲۷۱ فروند کاهش پیدا کرده است. به نحوی مشابه، در یک مدت ۲۵ ساله، از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۵ میلادی، شمار گردان‌های رزمی کشورهای پنج کشور ناتو (بریتانیا، فرانسه، آلمان، ایتالیا و فرماندهی اروپایی ایالات متحده) از ۶۴۹ به ۱۸۵ کاهش یافته است.
در مقابل این کاهش، گزارش موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک تاکید دارد که توان رزمی روسیه در منطقه نظامی غربی این کشور، یعنی منطقه مشرف به کشورهای اروپای شرقی، افزایش یافته است و از این رو توصیه می‌کند که برای جلوگیری از تهدیدات و خطرهای احتمالی روسیه برای این کشورها، باید همکاری میان اعضا ناتو بیشتر شود.
بر مبنای تصمیمی که در نشست ناتو در ولز (بریتانیا) در سال ۲۰۱۴ تصمیم گرفته شد، ۲۶ عضو اروپایی این سازمان تقبل کردند که دستکم دو درصد از تولید ناخالص ملی خود را به امور دفاعی اختصاص دهند. اما آمارهای موسسه مذکور نشان می‌دهد که به جز چهار عضو ناتو (بریتانیا، لهستان، استونی و یونان)، مابقی کشورها از این کار بازماندند و حد متوسط بودجه دفاعی آنها از ۱٫۱ درصد درآمد ناخالص ملی‌شان بالاتر نرفت. هزینه آمریکا که در سال ۲۰۱۰ برابر با ۴٫۶۳ درصد درآمد ناخالص ملی این کشور بود، در سال ۲۰۱۵ به ۳٫۲۷ درصد نزول کرد.
با این همه، جان چیپمن گفت هزینه نظامی آمریکا در اروپا با چهار برابر افزایش به ۳٫۴ بیلیون دلار رسید. این افزایش، به گفته او، از نگرانی‌های فزاینده درباره تهدیدهای احتمالی روسیه علیه کشورهای اروپای شرقی به ویژه کشورهای بالتیک ناشی می‌شود و آمریکا بر آن است که با دادن اطمینان خاطر به این کشورها، آنها را در مقابل «تهدید و ارعاب» روسیه بیمه کند.
چین
در ادامه، مدیر موسسه مطالعات بین‌المللی استراتژیک در تبیین سازه‌های توان نظامی اظهار داشت که این توان در قرن بیست و یکم فقط به شمار هواپیما، تانک و ناو محدود نمی‌شود و تکنولوژی‌هایی مانند امنیت سایبری، سلاح‌های سایبری و پهپادها را نیز در برمی‌گیرد. اکنون استفاده از سیستم‌های هوشمند بدون سرنشین، به ویژه پهپادها، در بیشتر کشورها رواج دارد و در پنج سال گذشته شمار کشورهای دارای پهپاد دو برابر شده است.
چین با برداشتن گام‌های موثری در زمینه تولید پهپاد توانسته است تعدادی از آنها را به عراق و نیجریه صادرکند. به موازات این، آنگونه که گزارش موسسه یاد شده می‌گوید چین به پیشرفت بسیار موثری نیز در زمینه توسعه و تولید موشک‌های بالیستیک دست یافته است. در حال حاضر پایگاه آمریکا در جزیره گوام (از جزایر میکرونزی) در اقیانوس آرام در تیررس موشک‌های بالستیک ضد کشتی چین قرار دارد.
چین در سال ۲۰۱۵ بودجه دفاعی خود را به نسبت سال قبل از آن، به میزان ۱۲٫۶ درصد افرایش داد و کماکان تلاش دارد که توانایی‌های نظامی خود را در حوزه‌های مختلف تقویت کند. در زمینه دریایی این کشور در آینده نزدیک شمار بیشتری از ناوشکن‌های پیشرفته «نوع ۵۲ – د» را عملیاتی خواهد کرد و اکنون مشغول ساختن اولین ناو هواپیمابر این کشور است.
ضمناً ادامه ساخت و ساز چین در جزایر مصنوعی و مورد مناقشه در دریای جنوبی چین در سال ۲۰۱۵، تنش را در خاور دور به شدت افزایش داد و از این رو شماری از کشورهای این منطقهضمن افزایش توانایی‌های نظامی خود برآنند که روابط خود را با ژاپن و آمریکا استوارتر کنند.
جدا از تنش یاد شده، هزینه‌های نظامی کشورهای آسیایی در سال ۲۰۱۵ سیر صعودی داشت و در مجموع این هزینه‌ها ۱۰۰ میلیارد دلاربیشتر از هزینه‌های دفاعی کشورهای اروپایی عضو ناتو بود.
ایران، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس
یکی از نکات چشمگیر در ارزیابی سالانه موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک توافق جامع و نهایی هسته‌ای وین با عنوان رسمی «برنامه جامع اقدام مشترک» یا برجام است.
جان چیپمن با اشاره به نتیجه گفت‌و‌گوهای هسته‌ای گفت: «سال ۲۰۱۵ از نقطه نظرهای خبر مربوط به عدم گسترش سلاح‌های کشتار جمعی سال خوبی بود.»
البته تردیدهای فراوان موجود در مورد کیفیت مثبت برجام را نمی‌توان نادیده گرفت ولی در مورد اینکه این توافق، دستیابی ایران به سلاح‌های هسته‌ای را ۱۰ و یا شاید ۱۵ سال به تعویق خواهد انداخت، اتفاق نظر وجود دارد. با این حال لغو تحریم‌ها در ازای محدود شدن برنامه هسته‌ای ایران ممکن است به معنای مسابقه تسلیحاتی در منطقه خاورمیانه باشد.
طبق گزارش موسسه یادشده، توافق برجام و لغو تدریجی تحریم‌ها علیه ایران، این امکان را به تهران خواهد داد که بخشی معتنابهی از جنگ‌افزارهای قدیمی دهه ۷۰ خود را که خارج از رده و از کار افتاده محسوب می‌شوند، نوسازی و روزآمد کند و برخی از ضعف‌های موجود در نیروهای کلاسیک خود را مرتفع نماید.
این کار در صورت تحقق، می‌تواند منجر به تغییراتی در ترکیب و ساختار ساز و برگ نظامی کشورهای منطقه شود. کشورهای عربی جنوب خلیج فارس با آگاهی از برتری ایران در زمینه شمار پرسنل نظامی، به رغم کاهش چشمگیر قیمت نفت تلاش خواهند کرد که با خرید بیشتر سلاح‌های پیشرفته، از جمله موشک‌های پرسرعت و دقیق‌تر توانایی خود را برای مقابله با ایران افزایش دهند و همکاری بیشتر این کشورها در زمینه نظامی دور از انتظار نخواهد بود.
این گزارش می‌گوید در سال‌های اخیر برخی از کشورهای عرب منطقه به خاطر نگرانی از موشک‌های بالیستیک ایران هزینه‌های سنگینی را برای خرید ساز و برگ نظامی، از جمله سامانه‌های پدافند هوایی، متحمل شده‌اند. واشینگتن تلاش‌هایی را برای یک پارچه کردن توان نظامی کشورهای شورای همکاری به عمل آورده است اما آمریکا کماکان هسته اصلی پدافند هوایی در منطقه محسوب می‌شود.
گزارش اندیشکده یاد شده با اشاره به نقطه قوت ایران در زمینه سایبری می‌گوید، در سپتامبر ۲۰۱۵ به دستور آیت‌الله خامنه‌ای شورای عالی فضای مجازی به عنوان یک گروه برای سیاستگذاری و نظارت بر فعالیت‌های سایبری در کشور تشکیل شد. سپاه پاسداران نیز با دایر کردن فرماندهی دفاع سایبری به فعالیت‌های خود در این زمینه ادامه می‌دهد گو اینکه رابطه گروه‌هایی مانندارتش سایبری با نیروهای مسلح و دیگر سازمان‌ها به روشنی معلوم نیست. با وجود این ایران تلاش دارد که باسرمایه‌گذاری‌های لازم توان سایبری خود را افزایش دهد و تاکنون شماری از سازمان‌های خارجی توسط ایران هک شده‌اند.
خلافت اسلامی (داعش)
گزارش موسسه مطالعات بین‌المللی استراتژیک می‌گوید که تا پایان سال ۲۰۱۵ داعش کماکان بر بخش قابل توجهی از سرزمین‌های سوریه و عراق با جمعیت نزدیک به پنج میلیون نفر تسلط داشت و به رغم حملات هوایی آمریکا و کشورهای ائتلاف، تا حد زیادی در جذب پیکارجویان موفق بود. تا اواسط سال ۲۰۱۵ نزدیک به ۲۵۰۰۰ نفر از کشورهای خارج (بیشتر از کشورهای عربی و آسیایی و شماری از کشورهای آسیایی و غربی) به داعش پیوستند - کاری تلاش‌های کشورهای غربی در زمینه ضدتروریستی و ضدبنیادگرایی را در جوامعشان زیر سئوال برد.
رویارویی مستقیم کشورهای ائتلاف با داعش از طریق حملات هوایی بود و تا اواسط اکتبر سال ۲۰۱۵، آمریکا و دیگر کشورهای ایتلاف ۷۶۰۰ بار مواضع داعش را بمباران کردند که ۴۹۰۰ سورتی در عراق و ۲۷۰۰ سورتی در سوریه صورت گرفت.
بر پایه همین گزارش داعش و گروه‌های وفادار به آن را نمی‌توان صرفاً با توسل به شیوه‌های نظامی از بین برد. رویارویی با داعش به تلاش‌های جمعی، سیاست‌های درازمدت، تلفیق ابزارهای سیاسی، امنیتی، نظامی و اطلاعاتی، و بهره‌گیری از ظرفیت های توسعه و عمران، و همچنین توافق بر سر اهداف و شیوه‌های نیل به آنها نیاز دارد.
