(در قسمت‌های پیشین فعالیت‌های شوروی را در ایران در دوران اشغال بررسی کردیم. همچنین شنیدیم که مسئله امتیاز نفت شمال، به یکی از مسایل بسیار مهم برای شوروی در پایان جنگ جهانی دوم تبدیل شد.)
در سال ۱۹۴۴ و زمانی که یک هیات از شوروی برای مذاکره درباره امتیاز نفت شمال به تهران آمد، با یک بهانه بزرگ از سوی سیاستمداران ایران روبه‌رو شد. آنها می‌گفتند بنا به مصوبه مجلس شورای ملی، اهدای هرگونه امتیاز نفتی به کشورهای خارجی تا پایان جنگ و اشغال ایران، منع شده است.
یکسال بعد، وقتی جنگ تمام شد، بر اساس توافق تهران، هم شوروی و هم بریتانیا باید ایران را ترک می‌کردند.
گویی آنها که در شوروی، ایده توسعه مرزهای این کشور را در سر داشتند، فرصت چندانی نداشتند. شاید به همین دلیل بود که سیاستهای شوروی در ایران بعد از جنگ، به سرعت تغییر کرد.
جمیل حسنلی، از پژوهشگران جمهوری آذربایجان که در باکو زندگی می‌کند و کتابهایش را بر اساس اسناد به جای مانده از آرشیوهای اتحاد جماهیر شوروی نوشته، اقدامات این کشور در پایان جنگ را چنین شرح می‌دهد:
«تقریبا یک ماه بعد از پایان جنگ، سیاست مسکو در قبال آذربایجان ایران شفاف تر شروع به رخ نمودن کرد. در ۱۰ ژوئن هیئت وزیران شوروی طرحی سری تصویب کرد که بر مبنای آن شعبه تمام موسسات اقتصادی آذربایجان شوروی در شهرهای بزرگ آذربایجان ایران تاسیس شود.
این تصمیم، سرمایه گذاری بزرگی را می طلبید. طبیعی است که حکوت شوروی بدون داشتن برنامه ای گسترده برای آینده این منطقه این سرمایه عظیم را به این مسئله اختصاص نمی داد. این پروژه ای عظیم بود و رهبری یک حکومت در حالی که خود این کشور نیاز به سرمایه برای ترمیم ویرانه های جنگ داشت، تصمیم به ایجاد شعبه های موسسات صنعتی خود در دولتی دیگر می کرد.
۱۱ روز پس از این تصمیم یعنی ۲۱ ژوئن، کمیته دفاعی دولت شوروی مخفیانه تصویب کرد که در جنوب خزر و آذربایجان ایران عملیات زمین شناختی برای اکتشاف نفت انجام شود. این طرح نیز طرحی بزرگ بود و نیاز به سرمایه بزرگی داشت.»
و البته تلاشهای شوروی برای پیاده کردن نقشه خودمختاری آذربایجان به گسترش این صنایع ختم نشد و خیلی زود ابعاد عملیاتی پیدا کرد. بر اساس اسناد به جای مانده از شوروی، یکی از مهمترین اسناد حزب کمونیست شوروی در روز ششم ژوئیه ۱۹۴۵ میلادی، پانزدهم تیر سال ۱۳۲۴ خورشیدی، در کمیته مرکزی این حزب تصویب شد.
جمیل حسنلی می‌گوید: «در شش ژوئیه مجددا سند سری دیگری در حزب کمونیست بلشویک اتحاد شوروی برای ایجاد جنبش های تجزیه طلبانه در آذربایجان ایران و جنوب خزر تصویب شد. همه این اسناد امضای استالین را داشت و او مستقیما در این موضوع نقش داشت. در سند شش ژوئیه آشکارا گفته می‌شد که برای توسعه حرکت تجزیه‌طلبانه در آذربایجان جنوبی، حزبی ملی تشکیل شود و به باقروف، تیمور قلی اوف و میرزا ابراهیموف وزیر فرهنگ آذربایجان شوروی سپرده شده بود که اقدامات لازم در این زمینه را انجام دهند.»
در واقع جمیل حسنلی خود کسی است که برای نخستین بار تصویر این سند را که به میرجعفرباقروف ابلاغ شده بود، در اختیار مرکز مطالعاتی وودرو ویلسون در آمریکا قرار داد و عملا آن را منتشر کرد و به دهه‌ها اختلاف نظر بر سر چگونگی آغاز بحران آذربایجان ایران پایان داد.
ترجمه فارسی متن کامل این سند نیز اخیرا توسط عباس جوادی، از مدیران رادیو اروپای آزاد، رادیو آزادی منتشر شده است.
و البته در این زمان به رغم اینکه بخش عمده مناطق کردنشین ایران، زیر سلطه قوای اشغالگر شوروی نبودند و عملا هیچ ارتباطی با این کشور نداشتند، یکی از بندهای این سند به کردها اختصاص یافته بود:
«فعالیت مناسب بین کُردهای شمال ایران برای جلب آنان به جنبش جدایی‌طلبانه و ایجاد یک ولایت خود مختار ملی کُرد انجام شود.»
بخش مهمی از این سند نیز به مداخله در انتخابات مجلس پانزدهم و فرستادن نمایندگان جدایی طلب به مجلس اختصاص دارد.
در این سند آمده که این کار باید با تبلیغ شعارهایی مانند تقسیم اراضی، لوله‌کشی آب آشامیدنی، خدمات بهداشتی، انتشار کتاب به زبان‌های ترکی، کردی، ارمنی و آسوری و همچنین بهبود روابط ایران و شوروی انجام شود.
و البته تاکید شده کسانی که قرار است به عنوان نماینده مردم به مجلس شورای ملی فرستاده شوند باید توسط میر جعفر باقروف، دبیر کل حزب کمونیست آذربایجان شوروی و میرزا ابراهیموف، وزیر فرهنگ آذربایجان شوروی انتخاب شوند.
سرکوب گروههای مسلح فعال در منطقه، تبلیغات گسترده از طریق راه‌اندازی انجمن دوستی ایران و جمهوری آذربایجان شوروی، انتشار مجله مصور و سه روزنامه در آذربایجان، اهدای دستگاه چاپ به حزبی که قرار است با نام «فرقه دموکرات آذربایجان» تاسیس شود و حتی حداقل تیراژ این نشریات که نباید از ۳۰ هزار نسخه کمتر باشند، همه بخشهای دیگر این سند تاریخی است که امضای استالین را بر خود دارد.
این مصوبه با این بند به پایان می‌رسد:
«جنبش تجزیه‌طلبانه آذربایجان جنوبی و همچنین برگزاری انتخابات مجلس پانزدهم ایران از نظر مالی تأمین شود. در کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان بودجه مخصوصی عبارت از یک میلیون روبل اختصاص داده شود.»
بدین ترتیب، در میانه تابستان سال ۱۳۲۴ خورشیدی، سران جمهوری آذربایجان به دستور شخص استالین ملزم شدند که خیلی زود دست به کار شوند و در ایران، کسانی را پیدا کنند تا برایشان حزبی با نام «فرقه دموکرات آذربایجان» تاسیس کنند و جدایی طلبی را تبلیغ کنند.
(در بخش بعدی برنامه فرقه، از میرجعفر پیشه‌وری، گزینه شوروی‌ها برای رهبری فرقه دموکرات خواهیم گفت. او که بود و چرا برای این کار انتخاب شد؟)
