زمانی که يهوديان ایرانی بهايی شدند

مهرداد امانت، پژوهشگر تاريخ در آمريکا که مطالب متعددی نيز در ايرانيکا نوشته، اخيرا کتابی به نام «هويت‌های يهوديان در ايران، مقاومت و پذيرش در مقابل اسلام و بهائيت»، به زبان انگليسی منتشر کرده است. هدف اين کتاب، به نوشته مهرداد امانت، بررسی ريشه‌های تغيير دين يهوديان به اسلام و بهاييت است. (۱)

اين کتاب نه فقط نگاهی تاريخی به رابطه دين اکثريت و غالب بر ايران، با اقليت‌های دينی يهودی و بهايی دارد، بلکه به رابطه يهوديان و بهائيان با يکديگر نيز می‌پردازد. برای مهرداد امانت تغيير دين و هويت اقليت‌های يهودی و بهايی در يک فرمول و چارچوب خاص تعريف نمی‌شود.

يهوديان در طول تاريخ، مبادلات فرهنگی و دينی با ديگر اقوام ايرانی داشته‌اند. بسياری از يهوديان در سياهکل در استان گيلان، ماه رمضان روزه می‌گرفتند و يهوديان در کردستان در مراسم صوفی‌ها شرکت می‌کردند و می‌رقصيدند تا به خلسه برسند. (صفحه ۱۳). يهوديان به صورت فعال در زندگی فرهنگی ايران شرکت داشته و هويت ايرانی برای خود قائل بودند. (صفحه ۱۴)

اما حضور ديرپای يهوديان در ايران، که زمانی در ارتش اشکانيان برای ايران می‌جنگيدند (صفحه ۱۹)، موجب نشده از گزند تبعيض دينی در امان باشند. در زمان صفويه و قاجار، زمانی که شيعه به مذهب حاکم مبدل شد، يهوديان در شرايطی بدتر از گذشته قرار گرفتند.

برای مهرداد امانت، ظهور يک دين جديد یعنی بهائيت در اواخر قرن نوزدهم که اديان مختلف را برابر می‌دانست و نگاه مدرن‌تری به انسان و جهان داشت برای برخی از يهوديان جذاب شد. دين بهايی دستکم در ابتدا اين اجازه را به نودينان می‌داد تا هويت سيال (صفحه ۹۳) داشته باشند يعنی مراسم دين و سنت سابق خود را به جا آورند.

برخی از يهوديان نيز که در انتظار ماشيح يا مسيح بودند به اين دين گرویدند.

البته در انتظار مسيح موعود بودن، در مسلمان شدن يهوديان نيز نقش داشته است. خاخامی به يهوديان گفته بود اگر تا فلان تاريخ مسيح نيايد مسلمان شويد ... مسلمان شدنتان به حساب من (صفحه ۷۹).

برخی يهوديان داوطلبانه مسلمان شدند و برخی به زور (صفحه ۵۲) و به صورت جمعی در مشهد (صفحه ۴۷).

البته مسلمان شدن يا تغيير به هر دين ديگری، برای نو ايمانان آسان نيست. همان داستان از اينجا رانده از آنجا مانده. نه تنها هم‌کيشان سابق چندان روی خوشی به نوايمانان نشان نمی‌داندند، بلکه يهوديان تا سال‌ها جديدالاسلام ناميده می‌شدند. داستانی که حتی گريبانگير برخی از چهره‌های نظام جمهوری اسلامی شد (صفحه ۹۱).

پنج فصل نخست اين کتاب عبارت است از: حضور يهوديان در دوران پيش از اسلام ، تغيير دين يهوديان در دوران صفويه و قاجار، آلترناتيو بهايی، اشکال جديد تغيير دين ، شک و يقين: مثال هايی از تغيير دين.

سه فصل پايانی کتاب نگاهی است به زندگينامه سه يهودی که تغيير دين داده‌اند. خاطرات ريحان ريحانی وضعيت و تجربه کسانی را در جامعه ايران نشان می‌دهد، که «نجس» بشمار می‌رفتند. ريحانی، دستفروشی است که زندگی خود را روايت می‌کند. روايت وی را می‌توان نگاهی به تاريخ از سوی به حاشيه راننده شدگان جامعه ايران دانست. (صفحه ۱۱۸) ريحانی که بهايی شده، در خاطرات خود از روابط ميان بهائيان و يهوديان نيز می‌نويسد يکی از خاخام‌های پرطرفدار در کاشان با چند صد نفر از هوادارانش بهايی می‌شود ولی تحت فشار مجبور به عقب نشينی و بازگشت به يهوديت می‌شود. (صفحه ۱۳۳)

آقاجان شاکری که مانند ريحان ريحانی با مشکلات مالی روبرو بوده، در اوايل قرن بيستم ميلادی، زمانی که جامعه ايران دستخوش تغييرات عميقی از جمله انقلاب مشروطيت بوده، به دين بهائيت می‌پيوندد. خاطرات وی ، تغييرات سريع جامعه ايران را می‌نويسد، تغييراتی که روابط سنتی را با خطر روبرو کرده بود. (صفحه ۱۴۶).

خاطرات خانواده حافظی برخلاف ريحانی و شاکری، داستان یک خانواده ثروتمند است که نشانگر چندلايه بودن هويت افراد ايران است. خانواده حافظی چندهويتی است. برگزيدن هويت يهودی، مسيحی، مسلمان و بهايی، توسط اين خانواده شايد بتواند نشانگر ساختارشکنی چارچوب ثابت دينی باشد.(۲۰۴)

آنچه امانت تاکيد می‌کند اين است که برخلاف آنچه پس از انقلاب اسلامی صورت گرفت، تبادل فرهنگی و دينی زيادی بين اقوام و اقليت‌های دينی در اوايل قرن بيستم ميلادی وجود داشت. تبادلی که در فضای تعامل نسبی صورت می‌گرفت. (صفحه ۲۰۹)

امری که با نگاه به وضعيت جمهوری اسلامی داستانی دور و به تاريخ پيوسته به نظر می‌آيد.

بزودی مصاحبه‌ای با مهرداد امانت درباره این کتاب در رادیو فردا متشر خواهد شد.