پاسپورت ایرانی؛ آنچه بود، آنچه شد

کاملا محترمانه و با تمام جزئيات برايم توضيح می‌داد. گفت اگر بيشتر از ۷۵ هزار يورو نقد سپرده‌گذاری کنم، نامم در فهرست مشتريان ويژه بانک ثبت می‌شود و می‌توانم از انواع امکانات و تسهيلات آن استفاده کنم. صراحتا گفت که در اين صورت می‌تواند ويزای دو ماهه‌ام را ناديده بگيرد و ترتيب افتتاح يک حساب دائمی را برايم بدهد. من هم ذوق‌زده قبول کردم. نامم را پرسيد تا برايم از مسئول مربوطه وقت ملاقات بگيرد. يکی دو بار فاميلی‌ام را تکرار کردم اما متوجه نشد. با خنده خواست پاسپورتم را به او بدهم تا از روی آن نامم را يادداشت کند. درست در همين لحظه بود که همه چيز فرق کرد. اول خنده‌اش يخ زد اما فورا خودش را جمع و جور کرد. خواهش کرد چند دقيقه منتظر بمانم. از صندلی‌اش بلند شد و به قسمت اداری رفت. بعد از چند دقيقه برگشت، به من نگاه کرد و گفت: «واقعا متاسفم اما ما در اين بانک نمی‌توانيم برای ايرانی‌ها حساب باز کنيم.»

اينها را حميدرضا، يک ايرانی ۴۲ ساله می‌گويد که سال گذشته ويزای توريستی ورود به فرانسه را گرفته بود.

«با هزار بدبختی ويزا گرفتم. رفتار کارکنان سفارت در تهران واقعا بی‌ادبانه است. مطمئنم در کشور خودشان با حيوانات خيلی محترمانه‌تر برخورد می‌کنند. آخرش هم به همسرم و دختر کوچک‌مان ويزا ندادند تا خيال‌شان راحت باشد که بر می‌گردم. فکر می‌کردم اگر بتوانم در فرانسه يک حساب بانکی داشته باشم، کارمان برای گرفتن ويزا در دفعات بعد راحت‌تر می‌شود که نشد.»

کشور مسلمان و آسيايی اندونزی آخرين کشوری است که اعلام کرده شهروندان ايران ديگر نمی‌توانند در فرودگاه‌های اين کشور، ويزای ورود را روی پاسپورت خود داشته باشند.

قبل از اندونزی، گرجستان هم به طور يک جانبه قرارداد لغو رواديد با اتباع ايران را باطل اعلام کرده بود و ايرانيان از مردادماه برای ورود به اين کشور بايد درخواست ويزا کنند.

در رتبه آخر اعتبار

«هنلی و شرکا» يک شرکت بين‌المللی است که در زمينه اقامت و شهروندی فعاليت می‌کند.
اين شرکت، سالانه، گزارش‌هايی درباره اعتبار پاسپورت کشورهای مختلف جهان تهيه و منتشر می‌کند که به عنوان معياری از ميزان اعتبار و شخصيت شهروندان آنها در جامعه بين‌الملل مورد توجه قرار می‌گيرد.

در گزارش سال ۲۰۱۲ «هنلی و شرکا»‌، پاسپورت ايرانی جزو بی‌اعتبارترين پاسپورت‌های جهان بود.

در ميان تقريبا ۱۰۰ کشوری که اعتبار گذرنامه آنها در اين گزارش سنجيده شد، ايران در کنار افغانستان در رتبه ۹۶ قرار داشت.

بر اساس اين گزارش، شهروندان ايرانی در سال ۲۰۱۲ برای سفر تنها به ۳۷ کشور جهان نيازی به درخواست ويزا نداشتند. اين کشورها اکثرا در آسيا، آفريقا و آمريکای جنوبی قرار دارند.

آن‌گونه که «هنلی و شرکا» بررسی کرده، فقط پاسپورت کشورهای نپال، لبنان، پاکستان و افغانستان، از پاسپورت ايرانی بی اعتبارتر هستند.

بخشی مهم از حس تحقير جمعی

سعيد پيوندی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پاريس می‌گويد: «بی‌اعتباری پاسپورت ايرانی، بخشی مهم از حس تحقير جمعی است که ايرانيان در سراسر جهان با آن روبرو هستند.»

به گفته آقای پيوندی، شهروندان ايرانی وقتی می‌بينند که اعتبارشان تا اين حد در جامعه بين‌المللی پايين است، دچار احساس تفاوت با ديگران و تحقير جمعی می‌شوند. به همين خاطر است که مسئولان حکومتی و حاميان‌شان خيلی تلاش می‌کنند تا اين حس را تسکين دهند و بگويند درست است که دولت‌ها با ما خوب نيستند ولی در عوض ما در نزد افکار عمومی کشورها محبوب هستيم.

گزارش «هنلی و شرکا» حاکی از آن است که گذرنامه کشورهايی مانند آنگولا، اتيوپی، جيبوتی، ليبی، بنگلادش، بوسنی و هرزگووين، مصر، تايلند، امارات متحده عربی، ويتنام و مالزی، وضعيت بهتری از گذرنامه ايرانی دارند.

از عرش تا فرش

البته اوضاع هميشه به اين سياهی نبوده است. پيش از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ و در اواخر حکومت پهلوی، شهروندان ايران می‌توانستند بدون درخواست ويزا به بسياری از کشورهای جهان از جمله بيشتر کشورهای اروپايی سفر کنند.

در آن هنگام کشورهايی مانند فرانسه، آلمان غربی، بريتانيا، ايتاليا، سوئد، ژاپن، کره جنوبی و... از ايرانيان بدون ويزا پذيرايی می‌کردند.

وقوع انقلاب و حمله دانشجويان موسوم به «مسلمان پيرو خط امام» به سفارت آمريکا در تهران و گروگان‌گيری پرسنل آن، آغازگر روند افول پاسپورت ايرانی بود.

اکنون سال‌هاست که شهروندان ايرانی مجبورند برای وارد شدن به سفارتخانه کشورهای مختلف در تهران، ساعت‌ها در صف‌های طولانی بايستند و از چند ماه قبل وقت سفارت بگيرند.

گزارش‌های متعددی هم از رفتار توهين‌آميز کارکنان سفارتخانه‌های خارجی در تهران با اتباع ايرانی در سال‌های اخير منتشر شده است.

«کشوری که به قهقرا می‌رود»

آقای پيوندی می‌گويد: «معيارهای مربوط به اعتبار پاسپورت کشورها می‌توانند در طول زمان تغيير کنند. اتباع يک کشور می‌توانند در يک مقطع زمانی به آسانی به کشورهای ديگر مسافرت کنند اما اتفاقات بعدی می‌تواند شرايط را متفاوت سازد.»

او ايران را يکی از «برجسته‌ترين نمونه‌ها» در اين وضعيت می‌داند: «کشوری که قبل از سال ۱۳۵۷ به دليل رابطه دولتش با دنيا و شرايط اقتصادی، تسهيلات زيادی برای شهروندانش در دنيا وجود داشت، به مرور زمان دچار وضعيتی کاملا متفاوت می‌شود.»

به گفته اين استاد جامعه شناسی دانشگاه پاريس، حکومت يک کشور، تاثير بسيار زيادی بر تصوير آن کشور در جامعه بين‌الملل می‌گذارد و در شرايطی که دولت ايران روابط خوبی با بسياری از کشورهای جهان ندارد، تصويری که از اين کشور در دنيا ثبت شده، تصوير کشوری است که به قهقرا می‌رود.

بازگشت احترام

شايد به همين خاطر بود که حسن روحانی، ریيس جمهوری منتخب ايران، در جريان تبليغات انتخاباتی خود «قول» داد تا «احترام» را به پاسپورت ايرانی بازگرداند.

احترامی که حتی ارشدترين مقام‌های حکومتی جمهوری اسلامی هم اذعان دارند که قبل از انقلاب وجود داشت و پس از انقلاب ديگر اثری از آن باقی نمانده است.

اکبر هاشمی رفسنجانی، ریيس مجمع تشخيص مصلحت نظام در خردادماه امسال گفته بود: «ايران کشوری عزيز بود. من خودم با ماشين همه کشورهای اروپايی را گشتم و رانندگی کردم. از اين کشور به آن کشور می‌خواستم بروم، فقط پاسپورت را نشان می‌دادم. حالا به جايی رسيديم که مردم امروز می‌ترسند زن خودشان را با خود به سفر خارجی ببرند چون بی‌اهانتی [بی احترامی] می‌شود.»

البته در حکومت ايران، همه مانند آقای هاشمی فکر نمی‌کنند.

سرتیپ پاسدار محمدرضا نقدی، ریيس سازمان بسيج مستضعفين در آبان ماه ۱۳۸۹گفته بود: «شما به هر کجای دنيا که سفر می‌کنيد، فقط کافی است پاسپورت خود را نشان دهيد تا ببينيد چقدر مردم دنيا به شما عشق و علاقه دارند.»

سعيد رفيعی، يکی از مسئولان آژانس مسافرتی لندن در بريتانيا می‌گويد: «پاسپورت همان پاسپورت است ولی تغيير شرايط سياسی، اقتصادی، روابط ميان دولت‌ها و تحريم‌های بين‌المللی است که مشکلات را هر روز بيشتر می‌کند.»

آقای رفيعی اضافه می‌کند: «ما قبلا مسافر زياد داشتيم، ويزا هم زياد می‌گرفتيم. اما الان هم به علت شرايط اقتصادی و افزايش قيمت ارز، از تعداد مسافران کاسته شده و هم سخت‌گيری سفارت‌ها درباره ايرانی‌ها نسبت به قبل بسيار بيشتر و صدور ويزا خيلی کمتر شده است.»

دموکراسی، رفاه، پاسپورت معتبر

«هنلی و شرکا» در گزارش سال ۲۰۱۲ خود آورده که دانمارک، کشور دمکراتيک و ثروتمند شمال اروپا، معتبر‌ترين گذرنامه را در ميان تمام کشورهای جهان دارد. شهروندان دانمارک در سال گذشته می‌توانستند بدون دريافت رواديد يا ويزا به ۱۶۹ کشور جهان سفر کنند.

رتبه دوم به طور مشترک به سه کشور سوئد، فنلاند و آلمان اختصاص دارد که باز هر سه از کشورهای دموکراتيک و توسعه‌يافته شمال و مرکز اروپا هستند. شهروندان اين کشور‌ها در سال ۲۰۱۲ امکان مسافرت بدون ويزا به ۱۶۸ کشور جهان را داشته‌اند.

بريتانيا، فرانسه، هلند و بلژيک، چهار کشور ديگر اروپايی هستند که شهروندان آنها امکان سفر بدون ويزا به ۱۶۷ کشور جهان در سال ۲۰۱۲ را داشتند و بدين ترتيب دارای سومين پاسپورت معتبر در تمام دنيا بوده‌اند.

رتبه چهارم به دوک‌نشين لوکزامبورگ از ثروتمند‌ترين و کوچک‌ترين کشورهای جهان رسيده که شهروندان آن توانسته‌اند به ۱۶۶ کشور بدون ويزا سفر کنند.

ايتاليا ديگر کشور اروپايی نيز در کنار لوکزامبورگ قرار دارد و تازه در اينجاست که نوبت به کشوری غير اروپايی می‌رسد؛ ايالات متحده آمريکا که شهروندانش در سال گذشته می‌توانستند به ۱۶۶ کشور بدون رواديد سفر کنند.