شیوع سریع و مرگبار ویروس کرونا در بسیاری کشورها، که نمونه کم‌‌سابقه‌ای از همه‌گیری جهانی یک بیماری در تاریخ بشر را به نمایش گذاشته، بازار شایعه‌ها و تئوری‌های توطئه را داغ کرده است؛ شایعاتی که حتی برخی زمامداران در جهان، ازجمله رهبر جمهوری اسلامی، به ترویج آن دامن می‌زنند.
این همه‌گیری جهانی نشان می‌دهد که، در قرن بیست‌ویکم، هنوز هستند کسانی که، همچون در قرون وسطی، پشت هر حادثه ناگوار، شبح یک «عامل شیطانی یا توطئه‌گر» را می‌بینند.
این بدبینی مفرط و نسنجیده، که می‌تواند ریشه در ضعف روحی یا شخصیتی، شکست‌های تاریخی، بدبینی‌های سیاسی یا حتی منافع اقتصادی داشته باشد، هر مشکل و بحرانی را به فاجعه‌ای غیرقابل‌کنترل و علیه خود تبدیل می‌کند.
ادعاهای یک نظرپرداز توطئه
در همان روزهای آغازین شیوع ویروس کرونا، برخی مدعی شدند این ویروس ساخته یک آزمایشگاه چینی است. یکی از این مدعیان یک پیشکسوت «مکتب توطئه‌باوری» بود: فرانسیس بویل، استاد پیشین حقوق بین‌الملل در دانشگاه شیکاگو و نویسنده کتاب «جنگ بیولوژیک و تروریسم»، که در سال ۲۰۰۶ منتشر شده است.
فرانسیس بویل در روز سی‌ام ژانویه ۲۰۲۰ در گفت‌وگو با یک کانال یوتیوب، ادعاهای خود درباره شیوع ویروس کرونای جدید را که کاملاً مشوش، هراس‌افکنانه، توطئه‌محور و فاجعه‌ساز بود، مطرح کرد و از مسائلی چون «جنگ سرد جدید»، «دولت پنهان» (deep state) و «جنگ جهانی سوم» سخن گفت.
او در واقع، پشت پرده شیوع ویروس کرونا را «بازوی چین» تلقی کرده بود و سعی داشت در این گفت‌وگوی سی دقیقه‌ای این ادعای خود را با تلفیق حرف‌های به‌ظاهر کارشناسانه اما مبهم، و منطق دسیسه‌پرور ثابت کند.
اساساً گفته‌های نظریه‌پردازان توطئه پر است از تناقض‌ها، اطلاعات به‌روزنشده، و افکار عامیانه در پوشش برخی لفاظی‌های علمی.
فرانسیس بویل حتی خودش در این گفت‌وگو اذعان کرد که ویروس‌شناس یا متخصص اپیدمی نیست و اطلاعاتش را بر اساس اطلاعات موجود در اینترنت به دست می‌آورد و سعی می‌کند بر اساس اصل «تیغ اوکام» نتیجه‌گیری کند. بر اساس این اصل که منسوب است به ویلیام اوکام، منطق‌دان و فیلسوف انگلیسی قرون ۱۲ و ۱۳ میلادی، هرگاه درباره علت بروز پدیده‌ای دو توضیح مختلف ارائه شود، در صورت مساوی بودن شرایط، آن که ساده‌تر است، به حقیقت نزدیک‌تر است.
مثلاً یکی از همین اطلاعات «ساده» که بویل از اینترنت به دست آورده بود و در گفت‌وگویش بر آن تأکید کرد، این بود که آزمایشگاه ایمنی زیستی سطح چهار (Biosafety level 4) چین در شهر ووهان قرار دارد و از آنجا که این آزمایشگاه درباره ویروس سارس تحقیق کرده بود، فرانسیس بویل نتیجه‌گیری کرد که این آزمایشگاه ویروس سارس را به ویروس مرگبارتری که همان کرونا باشد، تبدیل کرده است.
این بخش از اطلاعات فرانسیس بویل، که آزمایشگاه ایمنی زیستی سطح چهار چین در ووهان قرار دارد، درست است. در واقع، این آزمایشگاه وابسته به مؤسسه ویروس‌شناسی ووهان و تنها آزمایشگاه ایمنی زیستی سطح چهار فعال در چین است. ده‌ها آزمایشگاه مشابه دیگر در سراسر جهان وجود دارد و قرار است آزمایشگاه‌های دیگری نیز در خود چین ساخته شود.
آزمایشگاه ووهان در سال ۲۰۱۵ ساخته شده و از سال ۲۰۱۷ از دولت چین مأموریت گرفت که درباره ویروس‌های ابولا، نیپا، تب خونریزی‌آورِ کریمه-کنگو تحقیق کند. همچنین تحقیق درباره ویروس سارس که در سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ در چین شیوع پیدا کرده بود، یکی از زمینه‌های تحقیقاتی بلندمدت این آزمایشگاه است.
اما این ادعا که ویروس کرونای جدید ساخته محققان آزمایشگاه ووهان است، یک ادعای بی‌اساس است و فوراً و شدیداً از سوی این مؤسسه رد شد.
همچنین ریچارد ابرایت، استاد بیولوژی شیمیایی در دانشگاه راتگرز آمریکا، در واشنگتن‌پست اعلام کرد: «در توالی ژنومیک این ویروس، مطلقاً، هیچ نشانه‌ای وجود ندارد که بیانگر ساخت آن توسط مهندسی ژنتیک باشد. این احتمال که این ویروس [کرونای جدید] سلاح بیولوژیکی است که عمدی منتشر شده، به طور قطعی قابل رد شدن است.»
بی‌اعتنایی کارشناسان به نظریه‌های توطئه
کسانی که برای تحلیل وضعیت جدید دست‌به‌دامان تئوری‌های توطئه شدند، فقط چین را متهم نکردند؛ برخی بیل گیتس، سازمان سیا و حتی سازمان جهانی بهداشت را متهم کردند. اما این ادعا‌ها را نه دولت‌های غربی و نه آزمایشگاه‌هایی که به طور تخصصی درباره سلاح بیولوژیک تحقیق می‌کنند، جدی نگرفتند.
اغلب آزمایشگاه‌های ایمنی زیستی سطح چهار، اهداف و برنامه‌های غیرنظامی دارند، اما در این میان هستند آزمایشگاه‌هایی که با اهداف دفاعی ساخته شده‌اند. برای نمونه، در آمریکا، مؤسسه تحقیقات پزشکی ارتش ایالات متحده در زمینه بیماری‌های عفونی، که سال ۱۹۶۹ در ایالت مریلند تأسیس شده، مأموریت «محافظت از سربازان آمریکایی در برابر تهدیدات بیولوژیکی» را بر عهده دارد.
در فرانسه نیز آزمایشگاه بخش عمومی تسلیحات، وابسته به وزارت دفاع این کشور که در سال ۲۰۱۳ توسط ژان ایو لودریان، وزیر دفاع وقت فرانسه، افتتاح شد، هدف «مقابله با خطر هسته‌ای، رادیولوژیک، باکتریولوژیک و شیمیایی» را دنبال می‌کند.
تاکنون هیچ آزمایشگاه غیرنظامی یا آزمایشگاه وابسته به ارتش‌ها یا وزارتخانه‌های دفاع سراسر جهان اعلام نکرده است که دولتی قصد استفاده از چنین ویروسی به عنوان سلاح بیولوژیک داشته است.
لین کلوتز، پژوهشگر ارشد مرکز کنترل سلاح و خلع سلاح در واشنگتن، در سال ۲۰۱۷ درباره امکان به‌کارگیری ویروس‌هایی مشابه ویروس کرونا با خاصیت شیوع گسترده به عنوان سلاح بیولوژیک، گفته است که این ویروس‌ها «از نظر تکنیکی و نظامی، ظرفیت بیماری‌زایی در ابعاد جهانی دارند و نمی‌توانند یک سلاح بیولوژیک خوب باشند و به دلیل ماهیت بسیار مسری‌شان، مثل بومرنگ به متجاوز بازمی‌گردند.»
همچنین ادعای نشت ویروس از آزمایشگاه ووهان را نیز کارشناسان رد کرده‌اند و هیچ سازمان یا نهادی به طور رسمی چنین اتهامی را وارد یا تأیید نکرده است.
خطر همیشه در کمین است، اما اساساً در چنین آزمایشگاه‌هایی اقدامات احتیاطی به حدی شدید است که امکان نشت را تقریباً به صفر می‌رساند. مثلاً، سال گذشته، وقتی یکی از آزمایشگاه‌های روسیه که درباره ویروس ابولا در حال تحقیق بود آتش گرفت، هیچ نشتی رخ نداد.
با این حال، گاهی اشتباهات انسانی در آزمایشگاه‌ها رخ می‌دهد. مثل سال ۲۰۰۳ که یک پژوهشگر ۴۴ ساله تایوانی در یک آزمایشگاه سطح چهار، وقتی مشغول ضدعفونی ظرف انتقال ویروس سارس بود، به صورت تصادفی به این ویروس مبتلا شد و نود نفر در قرنطینه قرار گرفتند.
اما این اشتباهات درون آزمایشگاه‌ها هیچ‌گاه به آلودگی گسترده در خارج از آزمایشگاه‌ها نینجامیده است.
همه‌گیری، بستری برای نظریه‌پردازی توطئه
این اولین بار نیست که یک بیماری مسری در جهان دستاویز نظریه‌پردازان توطئه قرار می‌گیرد. پیشتر، در زمان آغاز شیوع بیماری ایدز، بسیاری مدعی شدند که ویروس ایدز نیز یک سلاح بیولوژیک است.
اکنون نیز به نظر می‌رسد که شیوع ویروس کرونا در جهان بستر مناسبی برای انتشار ظن و تردیدهاست، همچنین بستری مناسب برای برخورد سیاسی با این پدیده و بهره‌برداری سیاسی از آن.
مثلاً، در فرانسه، بر اساس تحقیقی که در ابتدای ماه مارس انجام شد، اکثریت قریب به اتفاق کسانی که فکر می‌کردند دولت در زمینه ویروس کرونا برخی اطلاعات را از مردم «پنهان» می‌کند، هواداران حزب راست افراطی یا «جلیقه‌زردها» بودند که همیشه نگاهی شدیداً منفی و همراه با ظن به اقدامات دولت داشته‌اند. همچنین اکثر این افراد، از نظر دانش، فاقد تحصیلات عالی دانشگاهی بودند.
در جنبه بین‌المللی نیز، به غیر از رهبران ایران، کسانی مثل نیکلاس مادورو، رئیس‌جمهور ونزوئلا، یا رئیس سنای فیلیپین عامل «دشمن» را پشت این ویروس دیده‌اند.
تریستان مندس فرانس، استاد ارتباطات و روزنامه‌نگاری در دانشگاه سوربن پاریس و نویسنده کتاب «سنت نفرت»، درباره تئوری‌های توطئه‌ای که این روزها شایع است، نشردهندگان این تئوری‌ها را به سه دسته تقسیم کرده است: «اول، افراد با حسن‌نیتی که از شیوع این ویروس ترسیده‌اند؛ دوم بازیگران سیاسی که از این اهرم برای پیشبرد تبلیغات ایدئولوژیک خود بهره می‌برند؛ و در نهایت مروّجان اخبار جعلی (فیک‌نیوز)، سایت‌هایی که از طریق شبکه‌های مجازی به دنبال بازدیدکننده بیشتر و، با استفاده از ترس مردم، درآمد بیشتر هستند.»
