کرونا نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت را به اضطرار کشانده است، اضطرار دیجیتالی شدن و صرف نظر کردن اجباری از حضور واقعی اهل فن و علاقه‌مندان به کتاب که به نمایشگاه معنا می‌بخشیده است. برگزاری اجباری دیجیتال نمایشگاه بدون پیامد تلقی نمی‌شود.
حدود سیصد هزار نفری از اهل فن، از نویسنده و ناشر و مترجم و کارشناسان حقوق تألیف و ترجمه گرفته تا خبرنگاران رسانه‌ها و صاحبان کتابفروشی‌های خرد و تا خوانندگان پر و پاقرص و کنجکاو کتاب هر سال در نمایشگاه بزرگ کتاب فرانکفورت حاضر می‌شدند. شاید بسیاری از آنها هم معمولاً قرص و دارویی در کیف و جیبشان بود که اگر از فشردگی برنامه‌ها و شب‌زنده‌داری‌های جنبی نمایشگاه عارضه و سردردی گرفتند، دوا و درمانی عاجل را رقم بزنند و چیزی از نمایشگاه و برنامه‌های جنبی آن را از دست ندهند.
حالا ولی کووید-۱۹ که هیچ گونه دارویی هم برایش نیست کل نمایشگاه را فلج کرده و آن حضور و دیدن‌ها و دیده‌شدن‌ها، آن قراردادها و اخبار تازه‌های کتاب و آن کتابخوانی‌ها و غرفه‌های کتاب و نماد و نمود تنوع فرهنگ‌ها را یک سره به تعطیلی کشانده است.
نمایشگاه چنانکه از اسمش پیداست محل نمایش است؛ و نمایشگاه کتاب فرانکفورت گرچه مثل نمایشگاه‌های کتاب ایران محلی برای خرید و فروش جزئی کتاب نبود، ولی جنبه نمایش آن قوی‌ترین شاخصه آن بود؛ از غرفه‌های بیش از ۱۲۰ کشور تا حضور سرآمدان ادبیات جهان، تا تبادل نظرها و مباحثات نویسندگان و اهل فن با حضور علاقه‌مندان، تا مصاحبه‌های متعدد با اهل قلم و ترجمه و نشر که به نمایشگاه آمده بودند تا آنها هم که در نمایشگاه نیستند در بسیاری از موارد به صورت زنده از چند و چون جهان کتاب و آثار تازه و درک و دریافت‌های نوین ادبی بی‌خبر نمانند، تا معرفی پر و پیمان سیمای ادبیات کشور مهمان سال نمایشگاه، تا برنامه‌های متعدد کتابخوانی و بحث با نویسندگان در گوشه و کنار شهر فرانکفورت و دو سه جایزه که در جریان این نمایشگاه اعطا می‌شد، تا صدور این و آن بیانیه و بلندشدن صداهای اهل فرهنگ علیه این یا آن نماد و رویداد معطوف به خفقان و نقض آزادی در جهان، همراه با شماری عکس و فیلم و گزارش و نقد و معرفی کتاب که به این مناسبت در ویژه‌نامه نشریات چاپ می‌شد و تا محل‌های اشتغال و درآمدی چندین میلیونی که از رهگذر ساختن غرفه و پوشش خدماتی و امنیتی غرفه رقم می‌خورد و تا ...
خود شهر فرانکفورت هم در هفته نمایشگاه بیش از هر زمان دیگری سرزنده و پرجنب و جوش بود و با نمایشگاه و ابواب جمعی آن در صدر خبرهای فرهنگی جهان می‌نشست و دوباره و دوباره هر کسی را که موانستی با کتاب داشت به وسوسه می‌انداخت که برای یک بار هم که شده سری به این بزرگترین نمایشگاه کتاب جهان بزند.
هرگز وجود حاضر غایب شنیده‌ای؟
امسال اما کرونا رهزن همه این نمادها و نمایش‌ها شده است. پنج ماه پیش که در اروپا امیدی بود که بحران ناشی از کرونا زیاد دوام نیاورد ۷۵۰ متقاضی غرفه از ۴۰ کشور به حضور در نمایشگاه ابراز تمایل کرده بودند. مسئولان نمایشگاه هم دلشان خوش بود که با همین رقم که یک دهم غرفه‌های سال پیش نمایشگاه از ۱۰۴ کشور بود به کرونا اعلام می‌کنند که سپر نیانداخته‌اند و نمایشگاه زنده خواهد ماند.
بعدتر اما که بحران ادامه یافت مسئولان نمایشگاه تصمیم گرفتند که امسال را با شمار مختصری از اهل فن برگزار کنند. ولی با توجه به تشدید بحران کرونا در هفته‌های اخیر در اروپا و از جمله در آلمان، یک روز مانده به افتتاح نمایشگاه در روز سه‌شنبه (۱۳ اکتبر/ ۲۲ مهر)، همین را هم لغو کردند و قرار شد که نمایشگاه در شاکله اصلی خود به صورت مجازی برگزار شود. کشور مهمان سال نمایشگاه، کانادا، هم ادبیات خود را شامخ‌تر و سنگین‌تر از آن دید که به حضور در یک نمایشگاه که از سر اضطرار در بخش عمده مجازی شده دلخوش کند، لذا این حضور را به سال آینده موکول کرد، اگر کرونا بگذارد.
اسم نمایشگاه امسال را هم گذاشته‌اند نسخه ویژه (Special Edition) و زیر شعار «نشانه‌هایی از امید» (Signals of Hope) برگزار می‌شود که کنایتی هم است از امیدواری به غلبه بر کرونا. این «نسخه ویژه» تلفیقی است از شماری از کتابخوانی نویسندگان در گوشه و کنار شهر که با رعایت پروتکل‌های کرونایی برگزار می‌شود و بعضاً به صورت زنده پخش می‌شوند با پلاتفرمی در اینترنت که نماد مجازی نمایشگاه است، با ۴۳۰۰ غرفه مجازی از ۱۰۳ کشور و شماری از گفت‌وگوها و برنامه‌های بدون تماشاچی درون نمایشگاه را در آن می‌توان دید.
اینکه همه این برنامه‌ها به طور مجازی مورد استقبال واقع شوند ابهام بزرگ نمایشگاه امسال است، ولی نکته قطعی این است که با توجه به رایگان بودن دسترسی به همه غرفه‌ها و اجزای پلاتفرم اینترنتی نمایشگاه، کل درآمدی که هر سال از فروش بلیط به دست می‌آمد هم از دست رفته است.
شبکه اول تلویزیون آلمان هم که تریبونی ویژه در سالنی برای شماری بالا از جمعیت دائر کرده، برنامه‌هایی را از نمایشگاه پخش می‌کند، ولی کم و بیش با مهمانان و گزارش‌های مجازی.
«پر پروازی که دریغ می‌شود»
سه‌‌شنبه‌شب که نمایشگاه افتتاح شد، مراسم به صورت زنده پخش شد با حضور تنها تنی چند از مدیران نمایشگاه و مسئولان فرهنگی آلمان.
خانم مونیکا گروترس، وزیر فرهنگ آلمان در این مراسم خواست که جوامع فضا و تحمل بیشتری برای بحث‌های فرهنگی داشته باشند. او گفت که فرهنگ و هنر به گونه‌ای روزافزون میان جبهه‌بندی‌ها و قطب‌بندی‌های اجتماعی گرفتار می‌شوند، به گونه‌ای که این یا آن گروه اجتماعی به خود حق می‌دهد که همچون قاضی در این باره نظر می‌دهد که چه کسی مجاز است چه چیزی را بگوید یا نگوید. در مواردی هم پتانسیل فرضی برای جنبه‌های اغواگرانه و انحراف‌گرایانه این یا آن اثر هنری سبب می‌شود که آن اثر کلا از فضای عمومی تبعید شود.
گروترس تأکید کرد که در ذات هنر است که تعبیر و تقسیرهای متفاوت را میدان می‌دهد. به عبارت دیگر «سوءتفاهم، ابهام و چندمعنایی بهایی است که باید برای آزادی هنری و آزادی واژه پرداخت و یک جامعه دمکراتیک باید فضا و امکان را برای چنین پرداختی فراهم کند.»
یورگن بوس مدیر نمایشگاه هم در سخنرانی افتتاحیه از سرخوردگی خود از وضعیت نمایشگاه امسال گفت و از این که تنها دلخوشی این است که به خاطر این شرایط شاید شمار بیشتری نمایشگاه را در اینترنت ببینند. او با بیان اینکه «کتاب‌ها پیوسته بازتاب‌دهنده وضعیت انسان‌ها در جامعه هستند» ابراز امیدواری کرد که این بازتاب در شکل دیجیتالی نمایشگاه هم عملی باشد. بوس گفت که دوران کرونا امکان مساعدتری برای مطالعه فراهم کرده و آینده کتاب همچنان ناامیدکننده نیست.
خانم کارین اشمیت-فریدریکس، مدیر انجمن بورس ناشران آلمان در سخنرانی‌اش پنهان نکرد که به شدت اندوهگین است که نمایشگاه امسال به چنین روزی افتاده است. او گفت که مطمئن است که بسیاری دیگر هم احساس مشابه‌ای دارند. او گفت که این هفته چیزی از من دریغ می‌شود که با کیفیتی مشابه در شبکه مجازی دسترس‌پذیر نیست، یعنی دیدارهای پرکشش رو در رو با اهالی فرهنگ که بعضا به انسان پر پرواز می‌دهند.
اشمیت-فریدریکس با اعطای نشان «حامی کتاب» به خانم گروترس، وزیر فرهنگ آلمان، او را غافل‌گیر کرد. استدلال مدیر انجمن بورس ناشران آلمان در انجام این عمل این بود که گروترس در دوران کرونایی با هر امکانی که در اختیارش بود به کمک آمد تا ناشران ضرر و زیان اقتصادی را تا حدود زیادی جبران کنند و حالا هم که نمایشگاه کتاب امسال فاقد هرگونه درآمدی برای تأمین هزینه‌های خود است، دو میلیون یورو از امکانات وزارتخانه‌اش را به برپایی نمایشگاه اختصاص داده است.
«نوشتن، سلاحی برای مقاومت در برابر پیامدهای کرونا»
سخنران اصلی مراسم افتتاحیه نمایشگاه دیوید گروسمن، نویسنده نامدار و اسرائیلی و از چهره‌های هوادار صلح در این کشور بود که مضمون سخنرانی خود را به شعار نمایشگاه (نشانه‌های امید) اختصاص داده بود.
او در ابتدای سخن خود با توجه به شمار بالای ابتلا به کرونا در اسرائیل، گفت: «ابتدا فکر کردم که چگونه می‌توانم از امید حرف بزنم در حالی که شرایطی که در آن زندگی می‌کنم در حال حاضر آغشته به یأس و سرخوردگی است... ولی بعداً به خودم گفتم که همین دعوت به سخنرانی در باره امید را به فال نیک می‌گیرم شاید که نیرویی پیدا کنم برای مقابله با ترس و اندوهی که کرونا بر زندگی من مستولی کرده است.»
او بعدتر تصریح کرد که «امید» لنگری است که انسان از وضعیتی یاس‌زده به سوی آینده‌ای آزاد و بهتر پرتاب می‌کند.
نویسنده اسرائیلی این پرتاب تخیلی لنگر از وضعیت بسته و مایوس به ساحل آینده را نشانه‌ای از آن دانست که هنوز در جان و ذهن ما جایی هست که از آزادی ما و تمنای ما برای آزادی حکایت دارد. او با این همه نگرانی خود را پنهان نکرد که کرونا و پیامدهای آن به موجی تازه از ملی‌گرایی افراطی، بنیادگرایی مذهبی، بیگانه‌ستیزی و نژادپرستی دامن بزند.
گروسمن امکان بروز این پدیده‌ها را به خصوص اگر مبانی هستی و حیات جامعه دستخوش لرزه شود منتفی ندانست. او تأکید کرد که «با نوشتن گرچه نمی‌توان مستقیماً به مقابله با واگیری کرونا رفت، ولی می‌توان سلاح مقاومتی ساخت علیه پدیده‌های یادشده، علیه کلیشه‌ها و شعارهای توخالی و خطرناک و علیه قضاوت‌های فله‌ای و تعمیم‌گرا، و همه آن چیزهایی که مسیر را برای برآمد کین‌توزی و پیش‌داوری و نژادپرستی هموار می‌کنند.»
سایه‌ای که خواهد ماند
این روزها زیاد شنیده می‌شود که کرونا در دیجیتالیزه‌شدن همه روندهای زندگی بشر نقشی تسریع‌کننده داشته است که لزوماً هم منفی نیست، ولی دیجیتالی‌شدن نمایشگاه کتاب و اغلب نمایشگاه‌ها که حضور واقعی انسان‌ها به آنها معنا می‌بخشیده به سختی در بخش مثبت این روند جا می‌گیرد.
یورگن بوس، مدیر نمایشگاه کتاب فرانکفورت گفته است که نمایشگاه از دیدار و حضور واقعی اهل فن و علاقه‌مندان به کتاب زنده است، این زندگی را نمی‌توان در عرصه مجازی بازتولید کرد. او از ابهام و دگرگونی‌های غیرقابل پیش‌بینی (و نه لزوماً مثبتی) سخن گفته که در پی نمایشگاه مجازی امسال و گسستی که در روند متعارف نمایشگاه پیش می‌آید بر آینده این جشنواره بزرگ کتاب سایه خواهد انداخت، به خصوص که همان حضور واقعی هم در سال‌های پیش افتی معین را تجربه کرده بود.
