یادداشتی از حسین آرین: روسیه ۱۸ آذر امسال قراردادی را با سودان برای احداث یک پایگاه دریایی در آن کشور امضا کرد که قرار است در مجاورت مهم‌ترین بندر تجاری این کشور به نام پورت سودان دایر شود که یکان‌های شناور نیروی دریایی سودان نیز در آن مستقرند.
مدت این قرارداد ۲۵ سال توافق شده و امکان تمدید آن به مدت ۱۰ سال دیگر نیز در آن لحاظ شده است. روسیه در نظر دارد سیصد نفر از نیروهای نظامی خود را در این پایگاه برای پشتیبانی‌های لجستیکی و تسلیحاتی جای دهد و این نظامیان روسی از مصونیت دیپلماتیک نیز برخوردار خواهند بود.
اسکله‌های این پایگاه قابلیت پذیرش چهار ناو از جمله یکان‌های با پیشران (موتور) هسته‌‌ای را نیز خواهند داشت. روسیه اجاره‌‌ای بابت این پایگاه به دولت سودان پرداخت نخواهد کرد ولی، بر پایه قراردادی جداگانه، برخی از نیازمندی‌های تسلیحاتی ارتش سودان را تأمین خواهد کرد.
روسیه همهٔ هزینه‌های احداث این پایگاه را که پانصد میلیون دلار برآورد شده، تقبل خواهد کرد؛ پایگاهی که خوابگاه‌ها، انبارهای آماد و تسلیحاتی، مراکز تعمیر و نگهداری و اسکله‌ها را در بر خواهد گرفت.
اضافه بر این، روسیه می‌تواند با جاگیر کردن سامانه‌های پدافند هوایی، امنیت پایگاه خود و یکان‌های نیروی دریایی سودان در پورت سودان را تژأمین کند. انتظار می‌رود که این پایگاه قابلیت جمع‌آوری اطلاعات سیگنالی (رهگیری سیگنال‌ها و مخابرات) و الکترونیکی را نیز داشته باشد.
بر پایهٔ قرارداد یادشده، روسیه قادر خواهد بود که از فرودگاه‌های سودان از جمله فرودگاه بین‌المللی واقع در جنوب پورت سودان، برای حمل سلاح و تجهیزات مورد نیاز پایگاه خود بهره بگیرد. در ضمن، روسیه می‌تواند شمار نظامیان مستقر در این پایگاه را از سیصد نفر نیز بیشتر کند.
پیشینهٔ حضور نظامی شوروی
در دوران جنگ سرد، یکان‌های زمینی و دریایی اتحاد جماهیر شوروی در جمهوری دموکراتیک خلق یمن یا یمن جنوبی که مرکز آن عدن بود، در مدخل دریای سرخ حضور داشتند. در همان زمان نظامیان شوروی تحت عنوان مشاوران نظامی در اتیوپی که یک رژیم مارکسیستی بر آن حاکم بود، فعالیت می‌کردند. همین یکان‌ها در اتیوپی علیه شورشیان مخالف دولت آدیس آبابا، عمدتاً تیگرائی‌ها و جدایی‌خواهان اریتره، مبارزه می‌کردند.
نیروی دریایی شوروی در جزیره «نوکرا» در دریای سرخ (جزو مجمع‌الجزایر دالاک، روبروی بندر مَصوَع در ارتیره که آن زمان بخشی از کشور اتیوپی بود)، پایگاه دریایی داشت. ناوهای شوروی با گشت زدن در امتداد سواحل ارتیره، یکان‌های زمینی شوروی را در اجرای عملیات شان علیه جدایی‌خواهان یاری می‌دادند.
در سال ۱۹۹۱ که متعاقب فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی جنگ سرد نیز رو به پایان بود، رژیم مارکسیستی آدیس آبابا سرنگون شد و ارتیره نیز بهطور رسمی در سال ۱۹۹۳ از اتیوپی جدا گردید. پیشتر، قبل از سال ۱۹۹۱، یکان‌های شوروی با توجه به گسترش جنگ داخلی در یمن، از یمن جنوبی خارج شده بودند.
تلاش مسکو برای بهره‌برداری از میراث شوروی
اکنون نزدیک به سه دهه پس از خروج نیروی‌های شوروی از قاره آفریقا روسیه تلاش دارد جای پایی برای خود در این منطقه که برایش اهمیت استراتژیک دارد، مهیا کند.
تا چند سال پیش، روسیه و سودان همکاری نزدیکی با یکدیگر نداشتند ولی در سال ۲۰۱۷، زمانی که پوتین از عمر البشیر، رئیس‌جمهور وقت سودان، در سوچی استقبال کرد، روابط دو کشور به گرمی گرایید.
در آن زمان آمریکا سودان را در لیست کشورهای حامی تروریسم قرار داده بود وعمر البشیر در «دادگاه بین‌المللی کیفری» به جنایات جنگی در «دارفور» متهم شده بود. در سال ۲۰۱۷ عمر البشیر، در ملاقات با پوتین، سودان را در حکم دروازهٔ آفریقا برای روسیه نامید و از ایجاد یک پایگاه روسیه در کشور خود سخن به میان آورد. او با تأکید بر دوستی با روسیه و دادن امتیاز به این کشور، در نظر داشت که از مسکو به‌عنوان یک محافظ در برابر واشینگتن استفاده کند.
مدتی بعد، شرکت‌های روسی فعالیت خود را در سودان برای استخراج طلا آغاز کردند و «شرکت واگنر» نیز از سال ۲۰۱۸ حفاظت معادن طلا و معدنکاران روسی را به‌عهده گرفت. واگنر یک شرکت نظامی خصوصی روسی است که با استخدام مزدوران در جنگ‌های نیابتی شرکت می‌کند و یا خدمات امنیتی و حفاظتی ارائه می‌دهد.
کودتای سودان، ادامهٔ روابط نزدیک با روسیه
ارتش سودان در آوریل ۲۰۱۹ با کنار زدن عمر البشیر کنترل کشور را به دست گرفت. در نیمه ماه مه شورای نظامی با ائتلاف با نیروهای «آزادی و تغییر» یک دولت موقت از اوت همان سال به نام «شورای حاکمیت» برای ۳۹ ماه تشکیل داد. ژنرال عبدالفتاح البرهان که بر پایه ائتلافِ شکل‌یافته در حال حاضر ریاست شورای حاکمیت را به عهده دارد، مانند عمر عبدالبشیر ضمن حفظ روابط نزدیک با روسیه بر برپایی پایگاه دریایی روسیه در سودان صحه گذاشت.
در همین راستا ولادیمیر پوتین با هدف گسترش راهبردی روسیه به سوی آفریقا، نشست سران روسیه و آفریقا را در روز‌های ۲۳ و ۲۴ اکتبر ۲۰۱۹ در سوچی برگزار کرد. رؤسای ۴۳ کشور از جمله ژنرال عبدالفتاح البرهان در این نشست شرکت کردند. در این گردهمایی، ولادیمیر پوتین به آمادگی روسیه برای کمک و گسترش مبادلات تجاری با کشورهای آفریقایی «بدون پیش شرط سیاسی» تأکید کرد.
مقام‌های روسیه هم با توجه به این پیام پوتین در سوچی، با اعلام آمادگی روسیه برای تأمین نیازمندی‌های تسلیحاتی کشورهای شرکت‌کننده، یادآوری کردند که سلاح‌های روسی ارزان‌تر از سلاح‌های آمریکایی است و به حقوق بشر و ارزش‌های دموکراتیک نیز وابسته نیست.
روسیه مهم‌ترین تأمین‌کنندهٔ نیازهای تسلیحاتی کشورهای آفریقایی است و بر پایهٔ ارزیابی «مؤسسه بین‌المللی مطالعات صلح استکهلم» موسوم به «سیپری»، بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸، حدود ۴۹ درصد صادرات تسلیحاتی به قاره آفریقا از طرف روسیه بوده است.
کثرت و تنوع پایگاه‌های نظامی
حضور نظامی و رقابت‌های ژئوپولیتیکی در دریای سرخ، شاخ آفریقا و مناطق همجوار آن‌ها متنوع و گسترده است.
آمریکا در کشور جیبوتی واقع در شاخ آفریقا و در مجاورت باب‌المندب یک پایگاه عمده دارد (پایگاه لِمونیر با نزدیک به چهار هزار نفر نیرو، جزو «آفریکام» یا فرماندهی آفریقا).
تا همین اواخر نیروهای ویژه آمریکا با توان بیش از ۷۰۰ نفر در سومالی با هدف مبارزه با شبه‌نظامیان الشباب (بخشی از القاعده) و آموزش یکان‌های نظامی سومالی حضور داشتند. این نیرو‌ها در دسامبر ۲۰۲۰، در راستای برنامه دولت ترامپ برای کاهش نیروهای آمریکا در منطقه، از سومالی خارج شدند.
اما ترکیه در موگادیشو، پایتخت سومالی، جا خوش کرده است؛ مکانی که یک پایگاه وسیع نظامی به مساحت ۴۰۰ هکتار دارد و شماری زیادی از افسران و درجه‌داران سومالی را در این پایگاه و در مراکز آموزشی ترکیه به زبان ترکی آموزش می‌دهد.
ضمناً ترکیه، بر پایه یک قرارداد ۹۹ ساله و با یک سرمایه‌گذاری ۶۵۰ میلیارد دلاری در جزیره سُوآکِن سودان (۶۲ کیلومتری جنوب پورت سودان)، در نظر دارد این جزیره را به یک کانون گردشگری در دریای سرخ تبدیل کند. اما به توجه به مدت قرارداد و جاه‌طلبی‌های ترکیه، کشورهای مصر و عربستان نگران آن‌اند که ترکیه شماری از یکان‌های نظامی خود را تحت پوشش نیروی انتظامی در این جزیره مستقر کند.
غیر از آمریکا، فرانسه و ایتالیا هم در جیبوتی حضور نظامی دارند. همچنین چین و ژاپن نیز در همین کشور کوچک پایگاه‌های نظامی احداث کرده‌اند. چین جیبوتی را جزو پروژهٔ «یک کمربند، یک راه» می‌داند و در سال ۲۰۱۷ دو کشور یک قرارداد به نام «مشارکت استراتژیک» امضا کردند.
عربستان سعودی هم در نظر دارد یک پایگاه در جیبوتی دایر کند و گفت‌وگو و هماهنگی‌ها با دولت این کشور در این باره به مراحل پایانی رسیده است.
این در حالی است که امارات متحده عربی یک پایگاه هوایی و یک پایگاه دریایی نزدیک به هم در بندر عَصَب کشور ارتیره در دریای سرخ ایجاد کرده است. این پایگاه‌ها در ۶۰ کیلومتری غرب یمن قرار دارند و بار‌ها از آن‌ها درعملیات نظامی علیه مخالفان دولت یمن استفاده شده است.
در ضمن امارات با همکاری اسرائیل قصد دارد یک مرکز شنود و جمع‌آوری اطلاعات در جزیره سُقطُرا دایر کند. این جزیره که در خلیج عدن واقع است، به یمن تعلق دارد و فاصله آن تا کرانه‌های خاک اصلی یمن ۳۵۰ کیلومتر است.
فرا‌تر از دریای سرخ و شاخ آفریقا، سال‌هاست که آمریکا یک پایگاه بسیارمهم استراتژیک در جزیرهٔ دیه‌گو گارسیا (جزو مجمع‌الجزایر چاگوس با فاصله دو هزار کیلومتر از هند و سه هزار کیلومتر از آفریقا) بر پا کرده است که هواپیماهایی استراتژیک این کشور مانند بی-۵۲ در این جزیره مستقرند. این جزیره که جزو قلمرو بریتانیا در اقیانوس هند محسوب می‌شود، در اجارهٔ ارتش آمریکاست.
اضافه بر این، آمریکا در خلیج فارس و دریای عمان حضور گسترده‌‌ای دارد. در چارچوب «سنتکام» یا فرماندهی مرکزی، مرکز ناوگان پنجم در بحرین جای دارد. ستاد فرماندهی مرکزی «سنتکام» و شاخهٔ هوایی آن در پایگاه العُدید در قطر واقع است. در مجموع آمریکا هفت پایگاه ریز و درشت از جمله پایگاه هوایی الظفره در منطقه خلیج فارس دارد و بر پایهٔ قراردادی که در ماه مارس ۲۰۱۹ با کشور عمان بسته است، از دو بندر دُقم و صلاله (مرکز استان ظفّار) در دریای عمان نیز استفاده می‌کند.
محو جای پای ایران
در مقابلِ کثرت پایگاه‌های کشورهای منطقه‌‌ای و فرامنطقه‌‌ای در دریای سرخ، خلیج عدن، دریای عمان و آب‌های اطراف، جمهوری اسلامی نتوانسته است جای پایی برای خود مهیا کند.
در پانزده سال گذشته جمهوری اسلامی تلاش زیادی به خرج داده تا حوزهٔ فعالیت نیروی دریایی ارتش را که به تعبیر آیت‌الله خامنهای نیروی دریایی راهبردی است، گسترش دهد و روابط نزدیک نظامی و سیاسی و اقتصادی با کشورهای کرانه غربی دریای سرخ و سومالی بر قرار کند.
در سال ۱۳۸۷ رئیس‌جمهوری وقت ارتیره برای گسترش روابط دو کشور به ایران رفت. در سال ۱۳۹۱ سفارت ایران در مرکز سومالی، مگادیشو، بازگشایی شد. جمهوری اسلامی هزینه ساختمان جدید پارلمان جیبوتی را تقبل کرد که در سال ۱۳۹۳ افتتاح شد. در همین سال چند فروند از ناوهای نیروی دریایی ارتش در جیبوتی پهلو گرفتند. همچنین جمهوری اسلامی روابط نزدیکی با سودانِ تحت رهبری عمر البشیر داشت و در سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۳ شماری از نظامیان ایران با ناوهای ایران به پورت سودان سفر کردند و از این کشور بازدید کردند.
در ضمن جمهوری اسلامی با حمایت از حوثی‌ها بر آن بود که در صورت رقم خوردن اوضاع به نفع حوثی‌ها در یمن، جای پای محکمی در نزدیکی باب المندب برای خود ایجاد کند.
اما سیر تحولات در منطقه، متعاقب حمله به سفارت عربستان در تهران و قطع روابط ریاض و تهران، همه رشته‌های جمهوری اسلامی را پنبه کرد. سودان، سومالی و جیبوتی روابط سیاسی خود را با جمهوری اسلامی قطع کردند و همه سرمایه‌گذاری‌های سیاسی و غیرسیاسی‌‌اش برای داشتن جای پایی در دریای سرخ و سومالی بر باد رفت.
فرجام؛ چالش‌های روسیه
در پی تلاش‌های مسکو در سال‌های اخیر برای گسترش نفوذ‌‌ش در آفریقا، روسیه اکنون با احداث یک پایگاه در سودان می‌تواند حضور خود را در امتداد خطوط کشتیرانی در دریای سرخ افزایش دهد؛ دریایی که آسیا را از طریق خلیج فارس، اقیانوس هند، خلیج عدن، تنگهٔ باب‌المندب و کانال سوئز به دریای مدیترانه، اروپا و آمریکا وصل می‌کند.
حضور روسیه در دریای سرخ چالش‌های ژئوپولیتیکی جدیدی را به‌ویژه برای آمریکا، اتحادیه اروپا و ترکیه ایجاد خواهد کرد. به‌گفته آدمیرال ولادیمیر کومیودُف، فرمانده پیشین ناوگان روسیه در دریای سیاه، هدف از برپایی پایگاه دریایی در سودان به چالش کشیدن برتری فعلی آمریکا در اقیانوس هند است، گو این‌که روسیه برای این کار محدودیت‌هایی دارد و از نظر یکان‌های دریایی، در مقایسه با آمریکا، با کمبودهایی مواجه است.
بر پایهٔ قرارداد مسکو با دولت سودان، ناوهای روسیه با پیشران هسته‌‌ای نیز می‌توانند در پایگاه روسیه حضور داشته باشند، ولی در حال حاضر روسیه یک فروند از این‌گونه یکان‌های سطحی را در اختیار دارد که آن هم هنوز بهطور کامل عملیاتی نشده است. تولید بیشتر این‌گونه یکان‌ها به سبب کمبود بودجه و کاهش قیمت نفت تا دستور ثانوی به حالت تعلیق در آمده است.
از این رو روسیه در سال‌های اخیر برای توسعه توان نیروی دریایی‌‌اش از نظر یکان‌های سطحی، بر ساختن ناوهای کُروِت (گشتی) و ناوهای کوچک تمرکز کرده و اغلب این یکان‌ها را به انواع موشک‌های ضد کشتی و یا کروزِ دوربرد هسته‌‌ای مجهز کرده است.
روسیه با این‌گونه موشک‌ها و یکان‌های کوچک می‌تواند تهدیدی بالقوه برای ناوهای هواپیمابر آمریکایی و یا پایگاه دیه‌گوگارسیا و یا دیگر اهداف استراتژیک آن در منطقه باشد.
ولی این ناوهای کوچک با شعاع دریانوردی محدود، بنیه ضعیف برای پدافند هوایی و قابلیت حمل شمار محدودی از موشک‌های برد بلند، در مجموع توانایی‌های ناوهای بزرگ آمریکا مانند رزمناو‌ها و ناوهای هواپیمابر را ندارند. لذا پایگاهی مانند پایگاه سودان با دادن پشتیبانی‌های لجستیکی و تسلیحاتی به ناوهای کوچک روسیه می‌تواند تا حد زیادی کمبود‌های این یکان‌ها را جبران کند و به حضور روسیه در آب‌های منطقه به‌ویژه در شمال غربی اقیانوس هند تداوم ببخشد.
از این رو گنجاندن یک بند در قرارداد با سودان مبنی بر این‌که پایگاه پورت سودان مجاز به پذیرش ناوهای با پیشران هسته‌‌ای است، می‌تواند پوششی باشد برای روسیه که با توجه به آن بتواند با انبار کردن موشک‌های هسته‌‌ای در این پایگاه، تجدید تسلیحات ناوهای کوچک مستقر در آب‌های دریای سرخ و شمال غربی اقیانوس هند را عملی کند.
به‌رغم نگرانی‌های آمریکا و اتحادیه اروپا از حضور روسیه در دریای سرخ، این حضور با استقبال چین روبه‌رو شده است. چین حضور روسیه در دریای سرخ و اقیانوس هند را در راستای موازنه قوا مثبت تلقی می‌کند.
برای چین که جای پای خود را در کشورهای آفریقایی با پروژه «یک کمربند - یک جاده» باز کرده و ارزش مبادلات تجاری‌‌اش در این قاره ۱۰ برا بر مبادلات روسیه است، سودان و به‌ویژه پورت سودان دارای جایگاه ویژه‌‌ای است؛ بندری که یکی از خروجی‌های مهم برای بسیاری از کشورهای آفریقایی محصور در خشکی است و برای چین هم اهمیت ویژه‌‌ای دارد.
با این حال، با نگاه به وضع اقتصادی روسیه و نزول قیمت نفت، انتظار نمی‌رود که این کشور قادر به سرمایه‌گذاری‌های درخوری در سودان و دیگر کشورهای آفریقایی باشد و انتظار می‌رود که بر افزایش صدور تسلیحات به کشورهای این قاره تمرکز کند.
به‌رغم چالش‌ها و کمبود‌های روسیه، احداث پایگاه دریایی در سودان یک رویداد برجسته در راستای بازخاستن روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ محسوب می‌شود. همان‌گونه که پایگاه دریایی روسیه در بندر طرطوس سوریه توانسته است با کاهش نیاز مسکو به تنگه‌های بسفر و داردانل ترکیه معادلات استراتژیک را در شرق مدیترانه تغییر دهد، ایجاد یک پایگاه در سودان و در نزدیکی کانال استراتژیک سوئز نیز می‌تواند بر معادلات منطقه دریای سرخ و مدیترانه اثرگذار باشد و رؤیای روسیه برای دسترسی به آب‌های گرم را از طریق دو نقطه مهم این دو دریا برآورده کند.
