پاپ فرانسیس روز جمعه در حالی به کشور عراق با جمعیت اکثراً مسلمان سفر کرده که او در مدت نزدیک به هشت سال رهبری کاتولیک‌های جهان، از خود چهره‌ای دیپلماتیک و همچنین تصویر رهبری مذهبی با سیاست‌هایی گشوده به روی دیگر ادیان نشان داده است.
پاپ فرانسیس در این سال‌ها، ملاقات‌ها و سفرهای تاریخی متعددی در راستای همین سیاست‌ها و اولویت‌های خود، به ویژه در ارتباط با نزدیکی واتیکان به کشورهای اسلامی، انجام داده است. سفرهای چند سال اخیر او به میانمار که دارای اقلیت مسلمان است، مصر، ترکیه، مراکش، امارات متحده عربی و اکنون عراق، دارای پیامی قاطع و روشن در زمینه رویکرد تقویت گفت‌وگوی مسیحیت و اسلام است.
اتخاذ چنین رویکردی در شرایطی که وضعیت و جایگاه مسیحیان روز به روز در کشورهای اسلامی ضعیف‌تر می‌شود و ظهور گروه‌های تندرو اسلامی و بعضاً مسلح، شرایط زندگی مسیحیان در کشورهای اسلامی را دشوارتر و حتی مرگبار کرده، اهمیت ویژه‌ای دارد.
دوران پاپ فرانسیس، دوران «گفت‌وگو»
در همان سال ۲۰۱۳ که خورخه ماریو برگولیو آرژانتینی جانشین پاپ بندیکت شانزدهم شد، رهبران جامعه اسلامی بوئنوس آیرس، پایتخت آرژانتین، از انتخاب پاپ جدید استقبال و اعلام کردند که او همواره خود را به عنوان «دوست جامعه اسلامی» و طرفدار گفت‌وگو معرفی کرده است.
این استقبال جامعه مسلمانان آرژانتین از پاپ جدید در حالی بود که برگولیو پیشتر تفاوت رویکرد خود را درباره مسلمانان در جریان یک اظهارنظر جنجالی پاپ بندیکت شانزدهم نشان داده بود.
پاپ بندیکت شانزدهم، رهبر پیشین کاتولیک‌های جهان، در سال ۲۰۰۶، در یک سخنرانی در دانشگاه رگنسبورگ آلمان، دانشگاهی که مدرک دکترای الهیات خود را نیز از آنجا دریافت کرده بود، با استناد به یک متن مربوط به قرون وسطی، اظهاراتی را درباره محمد، پیامبر مسلمانان مطرح کرد که جنجال زیادی به پا شد.
او در واقع، از يک امپراتور مسيحی قرن چهاردهم (مانوئل دوم قسطنطنيه) نقل کرد که به يک مسافر ايرانی گفته بود پيامبر اسلام برای جهان ارمغانی جز خشونت نداشته است.
این اظهارات واکنش گسترده رهبران سیاسی و مذهبی کشورهای اسلامی از جمله علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران را برانگیخت.
در آن زمان، برگولیو که به مقام کاردینال رسیده بود با این اظهارات پاپ بندیکت شانزدهم مخالفت کرد و گفت این اظهارات «عقیده شخص من نیست». او تأکید کرد این اظهارات خلاف جهت تلاش‌های ۲۰ ساله پاپ ژان پل دوم در زمینه ارتباط با اسلام است.
همچنین همان موقع، برگولیو از یک مسجد و مدرسه اسلامی در آرژانتین بازدید کرد که این بازدید از سوی رهبران جامعه اسلامی این کشور به عنوان تلاش برای تقویت رابطه میان جوامع کاتولیک و مسلمان کشور توصیف شد.
مسلمانان در آرژانتین، یکی از بزرگترین اقلیت‌های مذهبی این کشور را تشکیل می‌دهند و بر اساس برخی گزارش‌ها تقریباً یک درصد جمعیت ۴۴ میلیون نفری آرژانتین، یعنی حدود ۴۰۰ هزار نفر در این کشور مسلمان هستند.
دبیرکل مرکز اسلامی آرژانتین در واکنش به انتخاب پاپ جدید آرژانتینی اعلام کرد روابط میان این مرکز و برگولیو طی حدود ۱۰ سال گذشته آن، به گفت‌وگو میان اقلیت مسلمان و اکثریت مسیحی این کشور به «شیوه واقعاً معنادار» در تاریخ روابط میان این دو دین یکتاپرست در آرژانتین کمک کرد.
تصویری که از پاپ فرانسیس در میان مسلمانان آرژانتین وجود داشت، به سرعت به خارج از این کشور هم گسترش یافت. احمد الطیب، امام الازهر مصر پس از انتخاب پاپ جدید، این انتخاب را «نشانه‌ای از گشودگی» در روابط آینده رهبری کاتولیک‌های جهان و اسلام دانست.
شیخ احمد الطیب در سال ۲۰۱۱، در زمان پاپ بندیکت شانزدهم، به دلیل آنچه او «اهانت‌های مکرر به اسلام» خواند، تصمیم به قطع گفت‌وگوهای بین‌مذهبی با واتیکان گرفته بود.
اما پاپ فرانسیس اندکی پس از انتخاب خود، در دیدارش با سفیران ۱۸۰ کشور جهان در واتیکان، خواستار گفت‌وگوهای بین ادیان «به ویژه با اسلام» شد.
سفرهای مهم پاپ فرانسیس
پاپ فرانسیس یک سال پس از آغاز رهبری‌اش در واتیکان، به ترکیه با جمعیتی اکثراً مسلمان سفر کرد. او در آنجا خواستار پایان دادن به همه اشکال بنیادگرایی مذهبی شد و گفت راه اصلی متوقف کردن «جنایات بزرگ» تندروهای اسلامی در سوریه و عراق، مبارزه با فقر و گرسنگی است و نه دخالت نظامی.
سفر پاپ به ترکیه در شرایطی صورت گرفت که این کشور میزبان نزدیک به دو میلیون پناهنده از جمله هزاران نفر از اقلیت مسیحی بود.
همچنین سفر پاپ به ترکیه در حالی بود که در سال‌های اخیر، حزب اسلامگرای رجب طیب اردوغان در حال اسلامی کردن مظاهر مذهبی مشترک میان ادیان مختلف است. یکی از نمونه‌های بارز آن، تبدیل موزه ایاصوفیه به مسجد است. او بعداً در واکنش به تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد گفت که از این اقدام «به شدت آزرده» شده است.
اما پاپ فرانسیس در این سال‌ها به طور هوشمندانه و حساب‌شده، به کشورهایی سفر کرده که یا اقلیت مسلمان داشته‌اند یا اقلیت مسیحی، که در هر دو صورت این اقلیت‌ها در شرایط سختی به سر برده‌اند.
به عنوان نمونه، او در سال ۲۰۱۷ به مصر سفر کرد؛ کشوری که اقلیت قبطی در آن، در سال‌های اخیر قربانی حملات تروریستی شده است. حتی پیش از سفر پاپ به مصر نیز در حمله گروه دولت اسلامی (داعش) به دو کلیسای قبطی‌های مصر در شهرهای اسکندریه و طنطا ده‌ها نفر جان باختند.
پاپ فرانسیس همچنین در سال ۲۰۱۷، خواستار رعایت حقوق اقلیت مسلمان روهینگیا در میانمار شد. او همچنین در اواخر آن سال برای اولین بار در طول سفر آسیایی خود از مردم روهینگیا به‌طور مستقیم نام برد و پس از سخنرانی برای جمعیتی از ادیان مختلف در شهر داکا، پایتخت بنگلادش گفت: «تجلی حضور خداوند امروزه روهینگیاست.»
پاپ فرانسیس که کمی پیش از آن، در جریان بازدید از میانمار به اقلیت روهینگیا اشاره‌ای نکرد، خطاب به آنان که به کشور همسایه خود بنگلادش پناه برده‌اند، ادامه داد: «فاجعه‌ای که شما متحمل شده‌اید بسیار دشوار و عظیم است. شما در قلب ما جای دارید. به نیابت از سوی همه کسانی که شما را سرکوب کردند، آنهایی که شما را آزار دادند و به خصوص به نیابت از جهانی که بی‌تفاوت مانده، من از شما طلب بخشش می‌کنم. ما را ببخشید.»
در آن سال، خشونت‌ها علیه مسلمانان روهینگیا در میانمار موجب شده بود که بیش از ۶۲۰ هزار نفر از آنان از کشورشان که دارای اکثریت بودایی است، به خاک بنگلادش بگریزند.
اما این فقط مسلمانان روهینگیا نبودند که مورد توجه پاپ فرانسیس قرار گرفته‌اند. پاپ در این سال‌ها، برای اولین بار به اقلیت مسلمان اویغورهای چین نیز اشاره کرده است.
مسلمان پس از سال‌ها درخواست فعالان حقوق بشر از پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان، او سرانجام در کتاب جدید خود، برای اولین بار، اویغورهای مسلمان چین را «مردمی ستم‌دیده» توصیف کرده است.
در حالی که کنشگران حقوق بشر در سال‌های اخیر بارها از پاپ خواسته بودند که درباره این اقلیت در چین اظهارنظر کند، او در کتاب تازه خود، در اقدامی بی‌سابقه اقلیت اویغورهای چین را در کنار اقلیت روهینگیا در میانمار و اقلیت ایزدی در عراق «تحت آزار و ستم» توصیف کرد.
بسیاری از تحلیلگران بر این عقیده بودند که واتیکان پیش از این تمایلی به مطرح کردن موضوع اویغورها نداشت، زیرا در جریان تمدید یک توافق‌نامه مناقشه‌برانگیز با پکن در مورد تعیین اسقف‌های کاتولیک برای آن کشور بود.
هرچند که چین این موضع‌گیری پاپ فرانسیس را رد کرد و آن را «بی‌اساس» خواند، اما این اقدام رهبر کاتولیک‌های جهان یک تابوشکنی بود.
همچنین پاپ در جریان سفرش به امارات متحده عربی، که اولین سفر رهبر کاتولیک‌های جهان به شبه‌جریزه عربستان سعودی، سرزمین پیدایش اسلام به شمار می‌رفت، خواستار پایان دادن به رنج مردم مسلمان یمن شد.
در حالی که امارات متحده عربی نیز در کنار ایران و عربستان سعودی از بازیگران بحران یمن است، پاپ فرانسیس گفت: «از طرف‌های درگیر در جنگ یمن ملتمسانه می‌خواهم امکان دهند که کمک‌های انسانی، شامل دارو و غذا به یمن برسد و توزیع شود».
پاپ پیش از ترک رم به سوی امارات متحده عربی نیز در پیامی نوشته بود که «همانند یک برادر» به این کشور می‌رود تا «با هم برگی از گفت‌وگو را بنویسیم و با هم راهی مسیر صلح شویم».
هم‌زمان امام الازهر هم به امارات رفت. این دو در امارات یک «سند برادری انسانی» امضا کردند که در آن از رهبران جهان خواسته شده بود برای اشاعه فرهنگ مدارا با یکدیگر همکاری کنند و به جنگ و نابودی محیط زیست پایان دهند.
پاپ فرانسیس در این سال‌ها به مراکش هم سفر کرده و در آنجا نیز خواستار گفت‌وگو میان ادیان شده است. او در آنجا پیش از شرکت در مراسم مذهبی مسیحیان، آنان را نسبت به وسوسه تبلیغ دین خود برحذر داشت و گفت امروز ماموریت مسیحیان از مسیر به دین خود درآوردن دیگران نمی‌گذرد. پاپ فرانسیس در مقابل، از مسیحیان خواست که به «فقرا، مهاجران، زندانیان» و به طوری کلی به کسانی که از جامعه کنار گذاشته شده‌اند، نزدیک شوند.
این اظهارات پاپ در حالی است که تغییر دین برای مسلمانان در کشورها اسلامی با خطر ارتداد و مرگ روبه‌روست.
پاپ، یک‌تنه در جنگ با افراطگرایی
پاپ فرانسیس همچنین در سال‌های اخیر، با وجود حملات متعدد و گسترده مسلمانان افراطگرا در اروپا که منجر به کشته شده صدها نفر شده است، از پیوند زدن اسلام به تروریسم خودداری کرده است.
این واقعیت دارد که وضعیت مسلمانان در کشورهای با اکثریت مسیحی، ایمن‌تر از وضعیت مسیحیان در کشورهای با اکثریت مسلمان است.
رهبر کاتولیک‌های جهان آگاهانه در تلاش است که پنجره گفت‌وگو با مسلمانان به ویژه رهبران سیاسی و مذهبی مسلمان نبندد تا دست‌کم شرایط برای اقلیت مسیحی در کشورهای مسلمان سخت‌تر از شرایط کنونی نشود.
در حقیقت، پاپ فرانسیس در زمانه افراطگرایی و خشونت‌های مذهبی، یک‌تنه به جنگ گروه‌ها و رهبران افراطگرا رفته است.
سنجش این که تلاش‌های پاپ فرانسیس در این سال‌ها چه قدر نتیجه‌بخش خواهد بود، نیازمند زمان است. آنچه تاکنون در تاریخ سابقه داشته، نزد برخی از تحلیلگران بدبینی‌هایی را به وجود آورده است.
زورآزمایی‌های سیاسی، منافع اقتصادی و همچنین دشمنی‌های ریشه‌دار میان پیروان ادیان مختلف، همواره موانعی مستحکم را مقابل هرگونه تفاهم و نزدیکی پیروان ادیان به یکدیگر شکل داده‌اند.
