تفلیس، پایتخت گرجستان، را یونسکو به‌عنوان پایتخت کتاب جهان در سال ۲۰۲۱ اعلام کرده است. البته تصمیم‌گیری دربارهٔ نامگذاری این شهر به‌عنوان پایتخت جهانی کتاب، در اکتبر سال ۲۰۱۹ گرفته شد.
انگیزه‌های انتخاب پایتخت جهانی کتاب
در واقع، هر سال یونسکو و سه سازمان بین‌المللی دیگر در حوزهٔ صنعت نشر کتاب، شامل اتحادیه بین‌المللی ناشران و فدارسیون بین‌المللی کتابفروشان و فدارسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابخانه‌ای، از میان شهرهایی که نامزدی خود را اعلام کرده‌اند، پایتخت جهانی کتاب را برای مدت یک سال انتخاب می‌کنند.
چنین ابتکاری در سال ۱۹۹۵ در نشست عمومی یونسکو به تصویب رسید و این نامگذاری از سال ۲۰۰۱ با نامگذاری شهر مادرید، پایتخت اسپانیا، به‌عنوان اولین «پایتخت جهانی کتاب» آغاز شد و اکنون تفلیس بیست و یکمین شهر جهان است که به چنین عنوانی نائل آمده است.
انتخاب پایتخت جهانی کتاب بر اساس معیارها و موازین متعدد و با انگیزه‌های گوناگون صورت می‌گیرد؛ علاوه بر امکانات مادی و تجهیزات یک شهر برای میزبانی عنوان مرکزیت جهانی کتاب، جلب توجه کارگزاران کتاب به آن شهر نیز در این تصمیم‌گیری دخیل است.
پیشتر، شهرهای اسکندریه در مصر، دهلی نو در هند، آنتروپ در بلژیک، مونترال در کانادا، تورین در ایتالیا، بوگوتا در کلمبیا، آمستردام در هلند، بیروت در لبنان، لیوبلیانا در اسلوونی، بوئنوس‌آیرس در آرژانتین، ایروان در ارمنستان، بانکوک در تایلند، پورت هارکورت در نیجریه، اینچئون در کره جنوبی و ورشو در لهستان، کوناکری در گینه، آتن در یونان، شارجه در امارات متحده عربی و کوالالامپور در مالزی، به‌ترتیب و به صورت سالانه «پایتخت جهانی کتاب» اعلام شده بودند.
همهٔ این شهرها از نظر امکانات مربوط به نشر و کتابخوانی با یکدیگر هم‌سطح نیستند، برخی از آنها در کشورهای پیشرفته قرار دارند که شاید نیاز چندانی به عنوان «پایتخت جهانی کتاب» نداشته باشند، اما برای برخی دیگر مثل ایروان یا شارجه که در کشورهای جهان سوم قرار دارند، این عنوان برای آنها افتخاری بزرگ و موجب ایجاد تحولاتی است.
برای نمونه، زمانی که در سال ۲۰۱۷ پایتخت کشور آفریقایی گینه به‌عنوان پایتخت جهانی کتاب در نظر گرفته شد، بر اساس آمار رسمی وزارت آموزش این کشور، فقط ۳۵ تا ۴۰ درصد مردم این کشور باسواد بودند و این تعداد نیز، به‌جز کتاب‌های درسی، چندان اهل مطالعهٔ کتاب‌های دیگری نبودند.
با توجه به این وضعیت، یونسکو امیدوار بود که با نامگذاری این شهرِ نسبتاً محروم آفریقایی به‌عنوان پایتخت جهانی کتاب، میزان کتابخوانی در این شهر و همچنین در کل کشور گینه را ارتقا دهد و الگویی برای دیگر شهرهای قاره آفریقا شود.
همچنین ارادهٔ یک شهر برای پیشرفت در حوزهٔ کتاب نیز عاملی مهم برای انتخاب آن شهر به‌عنوان «پایتخت جهانی کتاب» است. مثلاً در نامگذاری شارجه با این عنوان برای سال ۲۰۱۹، این اراده شدیداً تاثیرگذار بود. سال‌هاست که امیر این امارت تلاش کرده شارجه را در میان کشورهای عربی و منطقه به مرکز نشر کتاب تبدیل کند. ساخت یک مجموعه بزرگ در شارجه به عنوان «شهر ناشران» که اولین نمونه در این حوزه است، یکی از نتایج این تلاش‌هاست.
سایهٔ کرونا و سانسور بر پایتخت جهانی کتاب
اما پس از نامگذاری یک شهر به‌عنوان «پایتخت جهانی کتاب» که معمولاً دو سه سال زودتر اعلام می‌شود، مقام‌های آن شهر خود را برای برگزاری مراسم گوناگون به این مناسبت در سال تعیین‌شده آماده می‌کنند.
این برنامه‌ها با همکاری سازمان‌های متعدد در حوزهٔ کتاب از جمله خود یونسکو و با هدف گسترش صنعت نشر و ترویج کتابخوانی برگزار می‌شود. همچنین در ماه آوریل نیز که روز جهانی کتاب در آن قرار دارد، برنامه‌هایی به مناسبت این روز در پایتخت جهانی کتاب برگزار می‌شود.
امسال به دلیل شیوع کرونا اساساً برنامه‌های بسیاری از جمله برنامه‌های ویژهٔ پایتخت جهانی کتاب برگزار نشد.
و اکنون، تفلیس
آنچه پیشتر در زمان انتخاب تفلیس به‌عنوان پایتخت جهانی کتاب مطرح شده بود، تأکید بر استفاده از فناوری‌های جدید و سهم آنها در ایجاد انگیزهٔ مطالعهٔ کتاب به‌ویژه در میان نسل جوان بود.
گرجستان که حدود چهار میلیون نفر جمعیت دارد، پیشتر یکی از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی بود و اکنون به‌عنوان یکی از کشورهای منطقه قفقاز (اوراسیا) محسوب می‌شود.
فرهنگ و به‌ویژه زبان و ادبیات گرجی قدمتی طولانی دارد و دولت تفلیس در سال‌های اخیر تلاش کرده که این فرهنگ خاص خود را به‌ویژه در مجامع مرتبط با نشر کتاب جهان معرفی و مطرح کند.
برای نمونه، چند سال پیش گرجستان مهمان افتخاری نمایشگاه کتاب فرانکفورت، به‌عنوان مهم‌ترین نمایشگاه کتاب جهان، بود و به این مناسبت ۱۶۰ رمان، مجموعه‌داستان کوتاه، کتاب‌های هنری و مجموعه‌شعر از گرجستان ترجمه و در نمایشگاه کتاب فرانکفورت عرضه شد.
همچنین در این نمایشگاه، گرجستان به معرفی خط و الفبای گرجی پرداخت که قدمت آن به بیش از چهارصد سال پیش از میلاد بازمی‌گردد.
ادبیات معاصر گرجستان با ظهور نویسندگان جدید توانسته مرزهای جدیدی را درنوردد و حتی به موضوعاتی بپردازد که پیشتر در این کشور ممنوع بود، اما با وجود این تلاش‌ها، صنعت نشر کتاب در گرجستان با تهدیدهایی نیز رویارو بوده است.
گرجستان در سال‌های اخیر با بحران سیاسی مواجه بوده و این بحران سیاسی نگرانی‌ها را از محدود شدن آزادی بیان و خلاقیت افزایش داده است.
اعتراضات پی‌در‌پی، دستگیری مخالفان، وجود زندانیان سیاسی و همچنین محدودیت‌هایی که اخیراً برای جلوگیری از شیوع بیشتر ویروس کرونا اِعمال شده، همه به این نگرانی‌ها افزوده است. با این حال، جامعهٔ جهانی به‌ویژه اتحادیه اروپا در تلاش است تا با ترغیب دولت گرجستان به تضمین آزادی‌های سیاسی، زمینه را برای گسترش آزادی بیان در این کشور نیز فراهم کند.
ایران، دور از «پایتخت جهانی کتاب»
برخی محققان معتقدند که ادبیات گرجستان ارتباط تنگاتنگی با ادبیات ایران داشته و آثاری به زبان گرجی نیز متأثر از آثار فارسی نوشته شده است. ضمن آن‌که ارتباطات فرهنگی و اقتصادی نیز در گذشته میان ایران و گرجستان بیشتر بوده است.
ریشهٔ ارتباطات دو کشور ايران و گرجستان دست‌کم به دورهٔ ساسانيان بازمی‌گردد و بسياری از گرجی‌ها در دوره‌های صفويه و قاجاريه به ایران مهاجرت کردند و برخی نویسندگان و شاعران ایرانی نیز متأثر از فرهنگ گرجستان بوده‌اند.
در این شرایط، انتخاب تفلیس به‌عنوان «پایتخت جهانی کتاب» حسرت انتخاب نشدن شهری از ایران را در این چارچوب برای ایرانیان بیشتر می‌کند. ضمن آن‌که تاکنون، علاوه بر تفلیس، شهرهای دیگری نیز در کشورهای همسایهٔ ایران صاحب این عنوان شده‌اند.
انتخاب نشدن شهری از ایران در یونسکو برای این عنوانِ پرافتخار بدون ارتباط با وضعیت نشر در این کشور نیست. وجود سرکوب و سانسور گسترده، عدم پذیرش حق مؤلف و موازین نشر، و نیز مشکلات عمدهٔ سیاسی و اقتصادی و انزوای بین‌المللی جمهوری اسلامی، همگی در انزوای ایران و بی‌اعتمادی به این کشور در عرصهٔ کتاب نیز مؤثر است.
در این شرایط، وزارت ارشاد تلاش کرده با طرح‌هایی چون «پایتخت کتاب ایران» یا اخیراً اجرای طرح «شهرهای خلاق» این کمبود بزرگ را جبران کند، اما بار دیگر به همان دلایل قدیمی، از جمله سانسور و سلطهٔ کامل دولت بر عرصهٔ کتاب، این طرح‌ها نیز چندان موفقیت‌آمیز از آب درنیامده است.
