یادداشتی از ماهان غفاری: مقایسهٔ آمار ثبت احوال در پاییز ۹۸ با سال‌های قبل نشان می‌دهد که بیش از ۷ هزار و ۵۰۰ فوت ثبت‌شدهٔ اضافه در اغلب استان‌های ایران گزارش شده است. دلیل افزایش ناگهانی آمار مرگ‌ومیر در این زمان خاص چه بوده است؟
اهمیت بررسی آمار فوت سازمان ثبت احوال
در زمان وقوع یک فاجعه بزرگ طبیعی مانند زلزله، فجایع انسانی مانند جنگ، و یا یک بحران مربوط به سلامت مانند همه‌گیری جهانی ویروسی بررسی دقیق آمار تلفات ممکن است به دلایل مختلف میسر نباشد. لذا با مقایسه تعداد کل سندهای فوت ثبت‌شده در بازه‌ی زمانی «بحران» با زمانی خارج از این دوره (میزان متوسط فوت قابل انتظار) امکان سنجش میزان تلفات واقعی ناشی از آن بحران میسر می‌شود.
سازمان ثبت احوال ایران نهادی است که مسئولیت ثبت آمار ازدواج، طلاق، تولد و وفات را بر عهده دارد. این آمار به‌صورت فصلی و در پایان هر فصل بر روی سایت این سازمان قرار می‌گیرد. البته باید در همین ابتدا اشاره کنم که این به‌روزرسانی از پایان تابستان ۹۹ تا کنون رخ نداده و با توجه به این‌که آمار فوت بیماران کووید-۱۹ به‌صورت استانی منتشر نمی‌شود، اطلاعات این سایت تنها منبع رسمی برای سنجش مستقل میزان تلفات مرتبط با این بیماری است و از این جهت اهمیت بسیار دارد.
آیا کووید-۱۹ در پاییز ۹۸ در ایران «به‌طور گسترده» در حال پخش شدن بود؟
شواهد محکم متعددی وجود دارد که این احتمال را کاملاً نفی می‌کند.
نخست این‌که تمامی شواهد ژنتیکی از توالی‌یابی ویروس و اپیدمیولوژیکی از رصد مبتلایان با بیماری‌های ریوی مشابه کووید-۱۹ مانند آنفلوآنزا به ما نشان می‌دهد که آغاز همه‌گیری کووید-۱۹ از نوامبر و دسامبر ۲۰۱۹ بوده است (معادل آذر ماه ۱۳۹۸). آخرین تحقیقات علمی مستقل و آمارهای سازمان بهداشت جهانی به ما نشان می‌دهد که در هیچ کشوری از جمله شهر ووهان چین که به احتمال زیاد نقطه اصلی آغاز این همه‌گیری بوده، آمارهای فوت ثبتی تا قبل از ژانویه ۲۰۲۰ به‌طرز قابل ملاحظه بیشتر از حد مورد انتظار نبوده (این گزارش سازمان بهداشت جهانی از شهر ووهان صفحه ۳۳ و این تحقیق از ردیابی فوت ثبتی در ۹۱ کشور دنیا گواه بر همین ادعاست).
آخرین تحقیقات من و همکاران از توالی‌یابی ژنتیکی در ایران نیز نشان می‌دهد که آغاز اپیدمی در کشور به اویل تا اواسط دی ماه ۱۳۹۸ برمی‌گردد و آشکارا نشان می‌دهد نمونه‌های ویروس گرفته‌شده از افراد مبتلا در داخل کشور و یا افرادی که سابقه سفر به ایران داشته و به کشورهای مقصد بازگشته‌اند، کاملاً با نمونه‌های اولیهٔ گرفته‌شده از ویروس در شهر ووهان انطباق دارد و بر اساس تکامل طبیعی و تدریجی ویروس از دسامبر ۲۰۱۹ (اولین نمونه‌های گرفته‌شده از ویروس در ووهان) تا فوریه و مارس ۲۰۲۰ است (اولین نمونه‌های ویروس از افرادی که سابقه سفر به ایران داشتند).
اینجا باید تأکید شود که پیدا کردن یک فرد یا افرادی که در پاییز به‌طور قطعی در ایران یا سایر کشورها به کووید-۱۹ مبتلا شده بودند مثال نقضی بر گفته‌های این بحث تا کنون نمی‌تواند باشد چرا که همانطور که در طرح سؤال این قسمت اشاره کردم، سؤال اصلی این است که آیا در پاییز سال ۹۸، ویروس کرونا «به‌طور قابل ملاحظه» در کشور پخش شده که منجر به فوت هزاران نفر شود یا نه. اگر پاسخ به این سؤال مثبت می‌بود، قطعاً باید شاهد یک روند رو به افزایش در آمار فوت زمستانی در اغلب استان‌های کشور می‌بودیم که عملاً چنین اتفاقی مطلقاً رخ نداد.
پس از گذشت یک سال از این همه‌گیری جهانی به‌خوبی می‌دانیم که در هر کشوری که ویروس کرونای جدید به‌طور گسترده و کنترل‌نشده پخش شود، منجر به فوت افراد بیشتری در ماه‌های آتی پس از ورود ویروس می‌شود. این دقیقاً اتفاقی بود که از زمستان ۹۸ رخ داد؛ هنگامی که شاهد افزایش قابل‌ملاحظه آمار فوت ثبتی در برخی استان‌ها مانند قم، گیلان، گلستان و مازندارن بودیم که در بهار ۹۹ منجر به فوت بسیار بالا در اغلب دیگر استان‌های کشور شد و در تابستان ۹۹ به اوج خودش رسید.
با توجه به آمار رسمی فوتی کووید-۱۹ در کشور، این روند در پاییز و زمستان ۹۹ هم به احتمال بسیار بالا ادامه داشته است.
پس اگر کووید-۱۹ عامل اصلی فوت اضافه در پاییز نبوده، آیا آنفلوآنزای شدید فصلی می‌تواند این وضعیت را توضیح دهد؟
با مقایسه آمار ثبت احوال در پاییز ۹۸ با سال‌های قبل درمی‌یابیم که بیش از ۷ هزار و ۵۰۰ فوت ثبتی اضافه در اغلب استان‌های کشور گزارش شده است (جدول پایین یادداشت را مشاهده کنید).
باید اینجا اشاره کنم که مقاله توصیفی من با آقای مدنی در اواخر ماه می ۲۰۲۰ جزو اولین گزارش‌های مکتوب در مورد این آمار بالای فوت ثبت‌شده در پاییز ۹۸ بود. به‌طور مشخص تحقیق اخیر من و همکارانم نشان داد که در این فصل شاهد رشد ۸ درصدی در آمار فوت اضافه بودیم و همچنین در ۱۸ استان کشور بیش از ۶ هزار فوت اضافه رخ داده که در تمامی آن‌ها این روند از سال‌های گذشته به‌مراتب بالاتر بوده است.
شواهد متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد در برخی استان‌های کشور بیماری آنفلوآنزای نوع الف از گونه‌ی همه‌گیری H1N1 در پاییز ۹۸ در چرخش بوده است. با مراجعه به گزارش‌های هفتگی سازمان بهداشت جهانی از رصد آنفلوآنزای فصلی در کشورهای حوزه شرق دریای مدیترانه دریافتیم که یک افزایش ۲۰ درصدی در تعداد مبتلایان در این ناحیه در پاییز ۹۸ گزارش شده و همچنین می‌توان دید که در ایران نیز آنفلوآنزای نوع H1N1 و آنفلوآنزای ب در همین زمان در چرخش بوده است.
اما اگر آمار بالای فوت پاییزی یک عامل پاتوژنیک یا ویروسی مانند آنفلوآنزا می‌داشت، ما باید قطعاً شاهد گزارش تلفات گسترده در استان‌های متعدد کشور و حتی تکمیل ظرفیت بخش‌های بیمارستانی بسیاری از شهرها به علت این عامل ویروسی می‌بودیم. اما چنین گزارشی در سطح گسترده به هیچ وجه وجود ندارد و موارد ثبتی فوت ناشی از آنفلوآنزای فصلی تنها ۱۰۶ نفر گزارش شده است.
همچنین آمار تلفات جاده‌ای سال ۹۸ نیز تغییر محسوسی نسبت به سال‌های قبل نداشته و عملاً نمی‌تواند این تفاوت آشکار آماری را توضیح دهد.
بنابراین با حذف گزینه‌های احتمالی فوت اضافه در پاییز ۹۸ علل زیادی برای توصیف این آمار بالای فوت باقی نمی‌ماند. از جمله دیگر احتمالات می‌توان به کشتار در اعتراضات آبان ماه اشاره کرد. اما به علت عدم وجود داده‌های آماری کافی از جزئیات تعداد کشته‌ها در استان‌های مختلف امکان مقایسه دقیق آماری برای سنجش میزان تلفات آن وجود ندارد.
به همین جهت، یافتن عامل (یا عوامل) اصلی این افزایش در پاییز یک سؤال بی‌جواب است و برای پاسخ آن باید نهادهای مسئول مانند سازمان ثبت احوال کشور پاسخگو باشند.
نظرات نویسندگان در یادداشت‌ها لزوماً بازتاب دیدگاه رادیو فردا نیست.
