مرگ آیت‌الله محمدسعید حکیم، مرجع بانفوذ شیعیان عراق که روز جمعه در ۸۵ سالگی درگذشت، خلأ عمده‌ای را در حوزه علمیه نجف و به ویژه درباره موضوع جانشینی آیت‌الله علی سیستانی به وجود آورده است. مقام‌های سیاسی و مذهبی عراق و ایران و همچنین سفارت آمریکا در بغداد درگذشت این مرجع شیعه را تسلیت گفته‌اند.
در سال ۲۰۱۹، ژان ایو لودریان وزیر خارجه فرانسه برای اولین بار به نجف رفت و با آیت‌الله حکیم ملاقات کرد، اما حکیم که در اسفند ۹۷ با حسن روحانی دیدار کرده بود، در جریان سفر ابراهیم رئیسی به عراق، حاضر به دیدار با این مقام جمهوری اسلامی نشد.
درگذشت این مقام مذهبی، بیش از هر چیز بیم‌ها و نگرانی‌ها در حوزه نجف نسبت به نفوذ جمهوری اسلامی و مخصوصا شخص علی خامنه‌ای در این حوزه را افزایش داده است.
خامنه‌ای که با ایجاد جبهه‌ای از نیروهای شبه‌نظامی شیعه با عنوان «محور مقاومت»، علم رهبری سیاسی و نظامی شیعیان خاورمیانه را در دست گرفته، گرایش زیادی نیز به معرفی خود به عنوان مرجع دینی به ویژه برای شیعیان خارج از ایران دارد.
تنها مرجع عراقی مراجع چهارگانه نجف
آیت‌الله محمدسعید طباطبایی حکیم نوه دختری آیت‌الله محسن حکیم مرجع تقلید مطرح شیعیان در قرن گذشته و همچنین از خاندان پرنفوذ حکیم در عراق بود.
او در سال ۱۹۳۶ در نجف و در خانواده‌ای روحانی زاده شد و همه چیز از همان ابتدا فراهم بود تا او مرحله به مرحله به مقام «آیت‌اللهی» و سپس «مرجعیت» برسد.
او از شاگردان پدربزرگش، حسین حلی، و ابوالقاسم خویی بود و پس از درگذشت خویی به مرجعیت رسید.
از آنجا که وقوع انقلاب در ایران به رهبری روح‌الله خمینی و همچنین جنگ هشت ساله میان ایران و عراق، صدام حسین را بیش از هر زمان دیگری نگران «وقایع مشابه» ایران در عراق کرده بود، سرکوب رهبران و فعالان شیعه در عراق در دهه ۱۹۸۰ شدت یافت.
در پی این سرکوب‌ها، محمدسعید حکیم در سال ۱۹۸۳ در بحبوحه جنگ ایران و عراق و زمانی که ۴۷ ساله بود، به اتهام عدم حمایت از عراق در مقابل ایران بازداشت شد و تا سال ۱۹۹۱ در زندان‌های عراق بود.
او در زندان شکنجه شد و مقاومتش در زندان، به نفوذ بیشتر او پس از زندان کمک کرد.
در سال ۲۰۰۳ و پس از سقوط حکومت صدام، در انفجار یک بمب مقابل خانه آیت‌الله حکیم، دو تن از محافظان و یکی از اعضای دفترش کشته شدند و خود او نیز از ناحیه گردن مجروح شد.
نزدیکان حکیم برخی از اعضای حکومت صدام را به انجام این حمله متهم کردند، با این حال، برخی نیز شیعیان تندرو نزدیک به مقتدی صدر را به دست داشتن در این حمله متهم کردند که با ناخرسندی از مواضع معتدل حکیم درباره آمریکایی‌ها، خواستار خروج فوری نیروهای آمریکا از عراق بودند.
از محمدسعید حکیم در سال‌های اخیر به عنوان یکی از «چهار مرجع» حوزه نجف یاد می‌شد و پس از آیت‌الله سیستانی در دومین رتبه مهم‌ترین مراجع این حوزه قرار گرفته بود.
محمد فیاض و بشیر نجفی، دو مرجع مطرح دیگر در نجف هستند، اما در حالی که سیستانی در ایران، فیاض در افغانستان و نجفی در هند به دنیا آمده‌اند، از حکیم به عنوان «تنها مرجع عراقی» نجف نام برده می‌شد که در کنار شهرت بین‌المللی‌اش، بخت زیادی برای گرفتن جایگاه اول مرجعیت در حوزه نجف را داشت.
به گفته برخی ناظران مسائل حوزه‌های شیعه، یکی از ویژگی‌هایی که حکیم را نسبت به دیگر آیت‌الله‌های نجف برجسته می‌کرد، تماس نزدیک او با پیروانش بود. نماد این تماس نزدیک، پیاده‌روی او در روز «اربعین» بود که یکی از مناسک آیینی مهم شیعیان به شمار می‌رود.
همچنین به گفته فرزندش، او به دیگر روحانیون و مراجع شیعه توصیه کرده بود «چندان فاصله‌ای با مردم نداشته باشند».
مخالفت با ولایت فقیه و نظرات متفاوت فقهی
آیت‌الله محمدسعید حکیم هرگز در مجالس عمومی و بیانیه‌های رسمی درباره سیاست و به ویژه درباره «جمهوری اسلامی» به عنوان یک نظام سیاسی برآمده از ایدئولوژی شیعیان اظهار نظر نمی‌کرد.
با این حال، نظر و عقیده او درباره سیاست و حکومت را می‌توان از اقوال نزدیکان به او دریافت.
خبرگزاری فرانسه روز جمعه در خبری که برای درگذشت آیت‌الله حکیم منتشر کرد، به نقل از یک تحلیلگر مسائل حوزه که نامش فاش نشده بود، این مرجع دینی را در «خط مستقیم مکتب کلامی شیعیان عراق» معرفی کرد.
عمده‌ترین ویژگی سیاسی مکتب نجف این است که با نظریه «ولایت فقیه» روح‌الله خمینی مخالف و قائل به تقدم دین بر سیاست است.
همچنین صالح حکیم، از نزدیکان آیت‌الله حکیم در گفت‌وگویی با روزنامه فرانسوی لاکروا با انتقاد از «اسلام سیاسی» گفته است که این نوع برداشت ایدئولوژیک و سیاسی از اسلام، «مذهب و انسان را ویران می‌کند».
او به صراحت گفت: «ما در عراق، به ولایت فقیه اعتقادی نداریم... وظیفه ما این است که راهنمایی کنیم، و آن هم فقط در صورت درخواست.»
این عضو خانواده حکیم با اشاره به مداخله‌های جمهوری اسلامی در عراق، اضافه کرد: «آنچه برای مهم است عدالت است و وفاداری به عراق و نه به دیگر کشورها.»
ریاض حکیم، فرزند آیت‌الله حکیم نیز چند سال پیش در گفت‌وگو با خبرگزاری شفقنا به روشنی مخالفت این مرجع شیعه با فعالیت‌های سیاسی را اعلام کرد.
در حالی که در جمهوری اسلامی، بسیاری از روحانیون مقام‌های مختلف دولتی و حکومتی را در اختیار گرفتند، ریاض حکیم درباره مواضع پدرش در این زمینه گفت آیت‌الله حکیم «به طلاب توصیه می‌کند که در عراق وارد مسائل اجرایی و سیاسی نشوند.»
در زمینه مسائل فقهی نیز آیت‌الله حکیم با فقهای دیگر از جمله روح‌الله خمینی متفاوت بود.
در حالی که خمینی با حکم ارتداد علیه سلمان رشدی یکی از بحران‌های دنباله‌دار و بزرگ ایران با کشورهای غربی را رقم زد، آیت‌الله حکیم به صدور حکم ارتداد موافق نبود و درباره کسانی که از دین اسلام خارج می‌شوند گفته بود «مجازات در این دنیا وظیفه ما نیست».
او همچنین مثل دیگر مراجع تقلید عراق، چندان قائل به حجاب اجباری نبود. پنج سال پیش، معاون وزیر خارجه ایران خبر داد که آیت‌الله فیاض در دیدار با صادق لاریجانی رئیس وقت قوه قضائیه ایران اعلام کرده که «به کارگیری زور و اجبار در امر ترویج حجاب مؤثر نیست».
اهمیت نجف برای جمهوری اسلامی
اکنون از ایران به عنوان بزرگترین «قدرت شیعه» در جهان نام می‌برند، اما در اصل، عراق زادگاه تشیع بوده است.
در سال ۶۵۶ میلادی بود که علی، پسرعمو و داماد پیامبر اسلام مقر خلافت اسلامی را به کوفه در نزدیکی نجف منتقل کرد و پنج سال بعد در همین شهر به قتل رسید. همچنین در سال ۶۸۰ میلادی بود که حسین، فرزند علی در کربلا به قتل رسید و به «قهرمان» شیعیان تبدیل شد.
اکنون نیز به دلیل وجود مقبره امامان شیعه و همچنین حوزه علمیه نجف، عراق دارای اهمیت تاریخی و نمادین برای جهان تشیع است.
از این رو، جمهوری اسلامی می‌کوشد تا با مهار این حوزه و همچنین مراجع تقلید، راه نفوذ خود در عراق را همواره و بدون مانع جدی از نظر مذهبی سازد.
شاید بیش از هر کسی، مراجع تقلید شیعه در نجف، از تکرار تجربه‌ای که در ایران روی داده، یعنی وابستگی حوزه‌های علمیه به حکومت، نگرانند و شاید بیش از هر کسی، رهبری سیاسی در ایران، از تضعیف حوزه علمیه نجف خرسند می‌شود.
