یادداشتی از بابک تقوایی: ۲۸ سال پیش، در ۲۴ مهر ۱۳۷۲، نیروی هوایی ارتش ایران موفق شد برای نخستین بار یک فرونده جنگندهٔ میراژ اف۱ سابق نیروی هوایی عراق را به پرواز درآورد.
این جنگنده به‌خلبانی سرهنگ بهروز نقدی بیک به‌مدت نزدیک به سی دقیقه پس از برخاستن از پایگاه سوم شکاری تاکتیکی بدون هیچ مشکلی فرود آمد.
تنها چند ماه پس از سقوط حکومت شاهنشاهی ایران، نیروهای مسلح عراق جرئت یافتند دست به تجاوزات گسترده اما پراکنده‌ای به مناطق مرزی ایران بزنند؛ اقداماتی که در فروردین ۱۳۵۸ آغاز شد و در نهایت در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با تهاجم رسمی نیروی هوایی و زمینی عراق به ایران به یک جنگ تمام‌عیار تبدیل شد.
نیروی هوایی ایران که در زمان حکومت پهلوی جهت مقابله با تهدید نیروی هوایی عراق و اتحاد جماهیر شوروی با پیشرفته‌ترین جنگنده‌های روز ایالات متحده آمریکا شامل رهگیرهای اف-۱۴آ تامکت مجهز شده بود، با وجود تصفیه‌های گستردهٔ پرسنل نخبه و زبدهٔ آن، اعدام فرماندهان آن و همچنین کارشکنی‌های صورت‌گرفته توسط پرسنل رده‌پایین طرفدار شورش یا انقلاب اسلامی توانست برتری هوایی را برای ایران در صحنهٔ نبرد در شش ماه نخست جنگ فراهم کند.
در راستای افزایش توانایی‌های نیروی هوایی عراق جهت مقابله با نیروی هوایی شاهنشاهی ایران، در سال ۱۳۵۶ دولت عراق دست به خرید گستردهٔ جنگنده‌های چندمنظورهٔ میراژ اف.۱ از فرانسه زد؛ جنگنده‌هایی که در سال ۱۳۵۹ تحویل عراق شد و از سال ۱۳۶۰ وارد صحنه نبرد شدند و نقش مهمی در آتش‌افروزی‌های ماشین جنگی عراق در طول جنگ علیه ایران ایفا کردند.
نیروی هوایی عراق تعداد قابل‌توجهی از جنگنده‌های میراژ اف.۱ خود را در طول جنگ با ایران از دست داد. شماری شکار جنگندهٔ رهگیرهای تامکت شدند و گروهی دیگر با آتش پدافند هوایی ساقط شدند. پس از جنگ، نیروی هوایی عراق تنها با ۷۶ فروند میراژ اف۱ وارد جنگ کویت شد و در نهایت به دنبال آغاز حملات گستردهٔ ائتلاف به‌رهبری آمریکا در جریان عملیات طوفان صحرا مجبور به انتقال ۲۴ فروند از آن‌ها به ایران شد.
از شکار تامکت‌های نیروی هوایی ایران تا حمله به نفتکش‌های ایرانی
جنگندهٔ رهگیر اف-۱۴آ تامکت مجهز به رادار اِی دبلیو جی-۹ با قابلیت کشف اهداف پرنده از فاصله ۲۹۰ الی ۳۱۳ کیلومتری و با قابلیت استفاده از موشک‌های هوابههوای ایم-۵۴آ فونیکس با برد ۱۹۰ کیلومتر بود.
قابلیت‌های منحصر به فرود ۷۷ فروند جنگندهٔ رهگیر تامکت نیروی هوایی ایران به یک کابوس برای خلبانان جنگنده‌های عراقی در ماه‌های نخست جنگ تبدیل شده بود؛ خلبانانی که با جنگنده‌های عمدتاً ساخت شوروی سابق، که تکنولوژی بسیار پایینی در ساخت آن‌ها لحاظ شده بود، پرواز می‌کردند.
با آغاز تحویل این رهگیرهای پیشرفته به ایران در بهمن ۱۳۵۴ و کسب آمادگی رزمی آن‌ها در نیروی هوایی شاهنشاهی در جریان رزمایش شهباز در سال ۱۳۵۶، دولت عراق دست به خرید نمونهٔ چند‌منظوره از جنگندهٔ رهگیر میراژ اف.۱ از فرانسه در آن سال زد تا با استفاده از آن توان رزمی نیروی هوایی‌اش را جهت مقابله با تامکت‌های پیشرفتهٔ ایران افزایش دهد.
میراژ اف.۱ئی کیو و بی کیو‌های عراقی از آبان ۱۳۵۹ وارد این کشور شد و یک سال به طول انجامید تا آموزش خلبانان‌شان به پایان برسد. پس از کسب آمادگی رزمی، این جنگنده‌ها در آبان ۱۳۵۹ وارد صحنه نبرد شدند و علیه رهگیرهای اف-۱۴آ تامکت نیروی هوایی ایران مورد استفاده قرار گرفتند.
تامکت‌های نیروی هوایی ارتش که در یک سال نخست جنگ موفق به کسب برتری هوایی به‌نفع ایران از طریق شکار حدود ۵۰ فروند هواگرد عراقی شده بودند و آسمان غرب و جنوب ایران را ماه‌ها از گزند حملات گستردهٔ جنگنده‌های عراقی حفظ کرده بودند، حال مغلوب میراژها شدند.
نخست در ۲۷ آبان ۱۳۶۰ یک فروند و سپس در ۷ آذر همان سال دو فروند تامکت نیروی هوایی ارتش توسط میراژ‌های عراقی ساقط شد. خلبانان و افسران کاربر رادار تامکت‌های ایرانی با خروج اضطراری جان‌شان را نجات دادند. پس از آن تنها یک بار و آن هم در ۲۰ مرداد ۱۳۶۳ بود که میراژ‌های عراقی توانستند یک تامکت دیگر ایرانی به‌خلبانی سروان هاشم آل آقا را در نزدیکی خارک ساقط کنند که در جریان آن خلبان این جنگنده کشته شد.
نیروی هوایی ایران با اتخاذ تاکتیک جدیدی که در آن از یک اف-۵ئی که در ارتفاع پایین از رهگیرهای اف-۱۴آ در برابر حملات میراژها محافظت می‌کرد استفاده کردند و دیگر مانع ساقط شدن تامکت‌های بیشتری شدند. در مقابل ساقط شدن چهار تامکت، این رهگیر آمریکایی نیروی هوایی ارتش ایران توانست ۱۱ فروند میراژ شامل یک فروند در تاریخ ۱۲ آذر ۱۳۶۰ و دیگری ۲۱ آذر همان سال ساقط کند و خلبانان‌شان سروان عبدالغنی نویدیس و سروان ادریس حسن العماری را به اسارت نیروهای ایرانی درآورد.
نیروی هوایی عراق در مجموع از ۱۲۰ فروند میراژ اف.۱ که از فرانسه تا سال ۱۳۶۸ تحویل گرفت ۴۵ فروند را در طول جنگ با ایران از دست داد که از این میان بیش از ۳۰ فروند توسط نیروی هوایی ارتش ساقط شدند.
عمده استفاده از میراژ اف.۱ ئی کیو‌های عراقی جهت مأموریت‌های دفاع و رزم هوایی در سال ۱۳۶۰ و ۱۳۶۱ رخ داد و پس از آن با تحویل نمونه‌های پیشرفته‌تر ئی کیو-۴ سری ۲۰۰ و همچنین ئی کیو ۵ و ۶ مجهز به رادارهای سیرانو آی وی اِم از این جنگنده‌ها برای انجام حملات هوایی علیه نفتکش‌های حاوی نفت صادراتی ایران، پایانه نفتی خارک و سایر تأسیسات مهم نفتی ایران استفاده شد.
این جنگنده‌ها با استفاده از موشک‌های آ اِم.۳۹ اگزوسه خود توانستند ده‌ها کشتی نفتکش و تجاری را در آب‌های ایران مورد هدف قرار دهند و غرق کنند و آسیب جبران‌ناپذیری به اقتصاد ایران وارد کنند.
نیروی هوایی عراق با استفاده از قابلیت سوخت‌رسانی و سوختگیری هوایی مدل‌های ئی کیو-۵ و ئی کیو-۶ موفق شد طولانی‌ترین و عمقی‌ترین حملات هوایی را علیه ایران به انجام برسانند که حمله به نیروگاه برق نکاء در ۱۵ آذر ۱۳۶۵ ، مهر ۱۳۶۶ و خرداد ۱۳۶۷ برجسته‌ترین نمونه آن است که در جریان آن شماری از میراژ اف.۱های عراقی مجهز به غلاف‌های سوخت‌رسانی به دیگر میراژ اف.۱ئی کیو‌های مجهز به لوله سوختگیری هوایی سوخت رساندند تا بتوانند خود را به شمال ایران برسانند و آسیب‌های سنگینی به این نیروگاه وارد کنند و ده‌ها نفر از کارکنان آن را به قتل برسانند.
پناهندگی میراژ اف۱های عراقی به ایران
در بهمن ماه ۱۳۶۹، نیروی هوایی عراق ۱۱۶ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن نیروی هوایی خود را، جهت در امان ماندن از گزند حملات هوایی کشورهای عضو ائتلاف نظامی به‌رهبری آمریکا در جریان عملیات طوفان صحرا، به ایران فرستاد. در مسیر انتقال به ایران و یا در حین فرود، ۱۲ فروند از این جنگنده‌ها دچار سانحه شدند. برای مثال یکی از ۲۴ بمب‌افکن ضربتی سوخو ۲۴اِم کِی عراقی در راه پایگاه سوم شکاری به علت اشتباه خلبان به یک کوه در نزدیکی کرمانشاه برخورد کرد.
در میان این جنگنده و بمب‌افکن‌ها، ۲۵ فروند هواپیمای جنگندهٔ چندمنظورهٔ میراژ اف.۱ در دو مدل اصلی ئی کیو (۱۸ فروند تک‌کابین) و بی کیو (۷ فروند دو کابینهٔ آموزشی) که تا دو سال قبل از آن در عملیات‌های نیروی هوایی عراق علیه تأسیسات نفتی، پایانه‌ها و پالایشگاه‌های نفتی، نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری، نیروگاه برق نکا و حتی جنگنده رهگیرهای اف-۱۴آ تامکت نیروی هوایی ایران استفاده شده بودند، به چشم می‌خوردند.
چند ماه پس از ورود این جنگنده‌ها به ایران، به‌دستور فرماندهی وقت نیروی هوایی ارتش، متخصصان فنی تعمیر و نگهداری در پایگاه سوم شکاری تاکتیکی نوژه (شاهرخی سابق) اجازه یافتند تا از این جنگنده‌ها بهره‌برداری کنند.
در ۲۴ مهر ۱۳۷۲، سرهنگ خلبان بهروز نقدی بیک نخستین پرواز یک میراژ اف.۱ را در ایران با موفقیت در پایگاه سوم شکاری تاکتیکی به انجام رساند و از آن تاریخ تا به امروز این جنگنده‌ها در خدمت نیروی هوایی ارتش هستند. در شامگاه ۲۵ بهمن ۱۳۹۸، سرهنگ بازنشسته خلبان بهروز نقدی بیک دار فانی را وداع گفت.
با توجه به آن‌که جنگنده‌های میراژ اف.۱ عراقی پیش از اعزام فوری به ایران از هرگونه آویزگاه سلاح و حتی برخی کامپیوترهای سامانه‌های دفاع فردی تهی شده بودند، نیروی هوایی ارتش از استفادهٔ رزمی آن‌ها تا به امروز عاجز بوده است.
استقرار در مشهد برای نبرد با طالبان
همان‌طور که ذکر شد، نیروی هوایی عراق تنها توانست ۲۵ فروند از مجموع ۷۶ فروند میراژ اف.۱ئی کیو و بی کیو باقیماندهٔ خود را جهت محافظت در برابر حملات هوایی ائتلاف به ایران ارسال کند. با فرار این جنگنده‌ها به ایران، نیروی هوایی و دریایی آمریکا با برقراری گشت هوایی بر فراز مناطق شرقی این کشور و نزدیک به ایران، از فرار جنگنده‌های بیشتر پس از روز ۲۱ بهمن ۱۳۶۹ جلوگیری کرد.
سرانجام با مجوز مقامات دولتی و با اجازهٔ فرمانده نیروی هوایی ارتش، از مرداد ۱۳۷۲ به‌تدریج ۹۵ فروند از مجموع ۱۳۰ فروند هواپیمای عراقی فراری به ایران به عنوان بخش اندکی از غرامت جنگی درخواستی ایران از عراق به خدمت نیروی هوایی ارتش و سپاه و همچنین شرکت هواپیمایی ایران‌ایر درآمدند که امروز هنوز ۷۰ فروند شامل شش فروند از جنگنده‌های میراژ اف.۱ در خدمت باقی مانده‌اند.
مغز متفکر و ایده‌پرداز راه‌اندازی و بهره‌برداری میراژ‌های عراقی در پایگاه سوم شکاری تاکتیکی سرهنگ بهروز نقدی بیک بود؛ یک خلبان برجستهٔ جنگندهٔ بمب‌افکن چندمنظورهٔ اف-۴ئی فانتوم ۲ از گردان ۳۱ شکاری تاکتیکی. او بدون آموزش خلبانان فرانسوی و به‌طور شخصی فن پرواز با میراژ را پس از چند بار تاکسی کردن (خزیدن هواپیما بر روی باند) آموخت، برای آن چک‌لیست نوشت و بیش از بیست فروند از مجموع ۲۴ فروند میراژ فراری در همدان را به آزمایش پروازی برد.
سرهنگ بهروز نقدی بیک به علت مسائل امنیتی، چون مظنون بودن به شرکت خودش و برادرش در کودتای نوژه در سال ۱۳۵۹ در تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۷۴، از پرواز با میراژ اف.۱ منع و به پایگاه یکم شکاری جهت خلبانی با هواپیمای بوئینگ ۷۴۷ مأمور شد.
یک سال بعد در ۱۵ آبان ۱۳۷۵ پرواز میراژها در ایران از سر گرفته شد و در اردیبهشت ۱۳۷۶، چهار فروند از آن‌ها در جریان رزمایش طریق‌القدس بر روی خلیج فارس پرواز داده شدند. با افزایش خطر هجوم طالبان به مرزهای شمال غربی ایران تصمیم گرفته شد با استفاده از دوازده فروند از آن‌ها در مشهد یک گردان شکاری به شماره ۱۴۲ در پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی امام رضا ایجاد شود.
متعاقباً ضمن راه‌اندازی میراژ اف.۱های عراقی توسط پرسنل گردان تعیمر و نگهداری فانتوم در پایگاه سوم شکاری تاکتیکی، متخصصان معاونت جهاد خودکفایی نیروی هوایی ارتش کار تسلیح این جنگنده‌ها با تسلیحات موجود در خدمت نیروی هوایی را در همان سال آغاز کردند. در جریان پروژه ابرار میراژها را به موشک‌های هوابههوای سایدویندر مجهز و در جریان پروژه اسرار مخازن سوخت اضافی جنگنده‌های اف-۵ را روی آن‌ها نصب کردند. اما هر دو پروژه به علت غیراصولی بودن کارها شکست خورد.
در سال ۱۳۷۹، مذاکرات محدود ایران و فرانسه در مورد خرید لوازم یدکی و تسلیحات برای جنگنده‌های میراژ نیروی هوایی ارتش به شکست منتهی شد و پیشنهاد دولت فرانسه جهت فروش چهل فروند میراژ اف.۱ مازاد و بازنشستهٔ نیروی هوایی این کشور نیز در سال ۱۳۸۰ مورد توجه سران حکومتی واقع نشد.
سرانجام در سال ۱۳۸۰، پروازهای میراژ اف.۱ در خدمت نیروی هوایی ارتش به‌دلایل ایمنی متوقف شد. در ۱۹ فروردین آن سال، سرتیپ دوم خلبان ناصر حبیبی زهام در جریان یک پرواز آموزشی و ناوبری بین مشهد و طبس با نقص فنی در سامانهٔ هیدرولیک جنگنده مواجه شده و در حین تلاش برای فرود اضطراری در فرودگاه مشهد کنترل جنگنده را از دست داد و از آن‌جا که کمربند خود را نبسته بود، پس از خروج اضطراری از چتر خود جدا شد و به زمین خورد. علت سانحه فرسودگی و نقص در یک پمپ هیدرولیک تشخیص داده شد.
راه‌اندازی دوبارهٔ میراژها در جریان یک پروژهٔ دیگر
در دی ماه ۱۳۸۶ به‌دنبال افزایش احتمال حمله هوایی آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران، نیروی هوایی ارتش دستور گرفت حدود ۱۴۰ فروند هواپیما عمدتاً جنگنده بمب‌افکن را برای شرکت در رژه هوایی روز ارتش در جنوب تهران آماده سازد.
جنگنده‌های میراژ با وجود عدم پرواز از سال ۱۳۸۰ شامل این برنامه شدند و متعاقباً متخصصان فنی نیروی هوایی ارتش به‌ریاست سرگرد فنی حسن گل میرزایی کار راه‌اندازی دوبارهٔ دو فروند میراژ اف.۱ئی کیو (تک‌کابین) و دو فروند دو کابین (بی کیو) را جهت شرکت در رژه انجام دادند. در همان تاریخ نخستین اورهال یا تعمیر اساسی میراژ اف.۱ نیز در این مرکز در مشهد آغاز شد که تا به امروز با روند سالی یک فروند ادامه دارد.
متعاقباً با توجه به ظرفیت اورهال تنها یک میراژ در سال در مشهد، نیروی هوایی قراردادی جهت انجام اورهال سالیانهٔ یک تا دو فروند میراژ با شرکت صنایع هواپیمایی ایران (صها) در دی ۱۳۸۷ منعقد کرد و بر اساس قرارداد یک فروند میراژ اف.۱ئی کیو و یک فروند اف.۱ بی کیو که از سال ۱۳۷۷ در پایگاه سوم شکاری تاکتیکی زمینگیر بودند، پس از انتقال به تهران و تأسیسات این شرکت در فرودگاه مهرآباد طی یک یک پروژهٔ پنج‌ساله به نام «شهید حبیبی» اورهال شدند.
جنگندهٔ تک‌کابین با شماره ۶۲۰۵-۳ و دو کابین با شماره ۶۴۰۳-۳ به‌ترتیب پس از اورهال یا بازآماد در اسفند ۱۳۹۰ و اردیبهشت ۱۳۹۲ تحویل نیروی هوایی ارتش شدند. از آن پس اورهال یک فروند میراژ اف.۱ در سال در این مرکز ادامه دارد.
در جریان فاز تسلیح پروژهٔ شهید حبیبی، متخصصان شرکت توسعهٔ فناوران هواپایه شامل نگارنده وظیفهٔ ساخت آویزگاه حمل سلاح و سوخت را برای میراژها بر عهده گرفت.
پس از ساخت تنها دو جفت آویزگاه (Pylon) جهت حمل مخزن سوخت اضافی اف-۵ئی و اف جهت حمل جنگنده‌های میراژ اف.۱ به‌منظور افزایش برد و شعاع عملیات آن‌ها پروژه متوقف شد، زیرا نیروی هوایی ارتش دیگر قصد استفاده از این جنگنده‌ها در میدان رزم را نداشت و تصمیم داشت از آن‌ها تنها به‌عنوان هواپیماهای جنگندهٔ دشمن در تمرین‌های هوایی خلبانان جنگنده نیروی هوایی ارتش استفاده کند.
در زمان نگارش این گزارش در شهریور، دو فروند میراژ اف.۱ بی کیو دوکابینه و پنج فروند میراژ اف.۱ئی کیو تک‌کابینه به‌طور عملیاتی در خدمت گردان ۱۴۲ شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش در پایگاه دهم شکاری تاکتیکی برادران دلحامد در منطقه کنارک چابهار بودند. این میراژها توسط ۱۲ خلبان ازجمله سرتیپ دوم همایون حیدری فرمانده پایگاه دهم شکاری به پرواز در می‌آیند.
همواره یک فروند میراژ اف۱ به پایگاه مقدم هوایی (پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی سابق) در مشهد گسترش یافته است که جهت پروازهای فرمانده این پایگاه و معاونت عملیات آن که هر دو از خلبانان میراژ هستند مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به مانورپذیری بالای این جنگنده‌ها، از آن‌ها برای شبیه‌سازی مانور جنگنده‌های اف-۱۶ در آموزش‌های درگیری هوایی در میدان دید شامل جنگ سگی (Dog Fight) در فاصلهٔ نزدیک استفاده می‌شود.
