مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق که به تازگی از یک تلاش برای ترور جان سالم به در برده است، سیاستمداری عملگرا، شخصیتی تأثیرگذار و چهره‌ای کلیدی در صحنه سیاسی امروز عراق و خاورمیانه به شمار می‌رود.
او که پیشتر رئیس دستگاه اطلاعاتی عراق بوده، اکنون در مقام رهبری یکی از دولت‌های مهم خاورمیانه، بستری مهم را برای مذاکرات و روندهای دیپلماتیک این منطقه فراهم می‌کند.
هر چند انتخابات اخیر پارلمانی عراق موجب تنش‌هایی در این کشور شده و آینده سیاسی الکاظمی را نیز در هاله‌ای از ابهام فرو برده، اما هنوز توجه‌ها و نگاه‌های بسیاری در داخل و خارج کشور به سوی اوست.
از مبارزه با حکومت صدام تا مبارزه با داعش
مصطفی الکاظمی سال ۱۹۶۷ در بغداد و در خانواده‌ای شیعه‌مذهب متولد شد و در همان عراق در رشته حقوق تحصیل کرد. او همچنین به روزنامه‌نگاری و وکالت در پرونده‌های حقوق بشری پرداخت و پس از تبعید به اروپا به مبارزه علیه حکومت صدام حسین مشغول شد.
پس از سقوط حکومت صدام در سال ۲۰۰۳، به وطنش بازگشت و یک شرکت رسانه‌ای را تأسیس کرد. او همچنین در مؤسسه یادبود عراق (مؤسسة الذاكرة العراقية) فعال بود تا تاریخی که این کشور پشت سر گذاشته بود، فراموش نشود. این مؤسسه در زمینه جنایات دوران دیکتاتوری صدام فعالیت می‌کند.
اما اتفاق مهم برای الکاظمی در سال ۲۰۱۶ روی داد؛ در آن زمان که عراق در بحبوحه جنگ با نیروهای گروه دولت اسلامی (داعش) بود، او به ریاست سرویس اطلاعاتی عراق منصوب شد.
انتصاب الکاظمی به ریاست سرویس‌های اطلاعاتی عراق شگفتی برخی را برانگیخت؛ زیرا عجیب بود که یک حقوق‌دان فعال در زمینه حقوق بشر خود به مقامی برسد که در تیررس سازمان‌های غیردولتی حقوق بشری است.
اما الکاظمی در مقام جدید خود که مقامی استراتژیک بود، موفقیت‌هایی داشت.
او به عنوان رئیس سازمان اطلاعاتی عراق همزمان با این که عمداً از رسانه‌ها و کانون‌های توجه دوری می‌کرد، با کشورهای زیادی که همگی با داعش مبارزه می‌کردند، ارتباط گرفت و این ارتباطات را به مرور تقویت کرد.
مبارزه با داعش گرچه اولویت اول نیروهای اطلاعاتی و امنیتی عراق بود، اما تنها چالش امنیتی این کشور نبود؛ مبارزه با دیگر گروه‌های تروریستی و همچنین قاچاق مواد مخدر نیز از دیگر برنامه‌های الکاظمی بود.
امیدواری‌ها برای مبارزه با فساد و حل اختلافات
عراق گرچه در سال‌های اخیر در مبارزه با داعش پیروزی‌هایی را کسب کرد و حتی یک بار از پیروزی قطعی در برابر این گروه تروریستی خبر داد، اما عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این کشور در این سال‌ها کم‌تنش‌تر از صحنه‌های جنگ نبوده است.
اعتراضات گسترده مردمی علیه فساد طبقه حاکم و همچنین وضعیت ناگوار اقتصادی که منجر به مرگ صدها نفر شد، پایه‌های دموکراسی نوپای عراق را لرزاند. در این مدت، اقلیم کردستان عراق نیز شاهد اعتراضاتی مرگبار بوده است.
دولت فدرال عراق سال گذشته در پی کاهش شدید قیمت نفت و خالی شدن خزانه کشور، دچار بحران کمبود درآمد شد و این بحران، تنش‌ها در روابط بغداد و اربیل را افزایش داد.
همچنین وجود گروه‌های شبه‌نظامی عراق که تحت حمایت جمهوری اسلامی فعالیت می‌کنند، این کشور را به زمینی برای جنگ‌های نیابتی تبدیل کرده‌اند. در این مدت، بارها این گروه‌ها به منطقه سبز بغداد و همچنین برخی پایگاه‌ها که نیروهای آمریکایی در آن حضور دارند، حمله کرده‌اند.
مصطفی الکاظمی در مه سال ۲۰۲۰، در چنین شرایط دشواری به نخست‌وزیری عراق منصوب شد. او پس از این انتصاب، به گفت‌وگو با معترضان پرداخت و تا حدود زیادی موجب آرام‌تر شدن وضعیت سیاسی کشور شد.
الکاظمی با عملگرایی خاص خودش، از همان زمان تلاش کرد با بازیگران اصلی صحنه عراق در تعامل باشد. او در عین نزدیکی به آمریکا و سفر به واشینگتن و دیدار با دونالد ترامپ رئیس‌جمهور وقت آمریکا، به تهران نزدیک شد و تلاش کرد با نزدیکی به رهبران ایران، نفوذ جمهوری اسلامی در عراق را مهار کند.
همچنین نزدیکی به تهران موجب نشد که او دوستان قدیمی عراق، به ویژه عربستان سعودی را فراموش کند. الکاظمی در همان ماه‌های آغازین نخست‌وزیری‌اش به ریاض سفر کرد و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی را که جمهوری اسلامی او را «دشمن» خود می‌داند در آغوش کشید.
در دوره‌ای که الکاظمی نخست وزیر عراق بوده، او تلاش کرده با چانه‌زنی با آمریکا مجوز واردات انرژی از ایران را با وجود تحریم‌ها علیه این کشور به دست آورد. این در حالی است که عراق همچنان در زمینه پرداخت پول به ایران دچار مشکل است ولی با این حال توانسته این رابطه را مدیریت کند.
الکاظمی به ویژه در سفر به تهران تلاش کرد تنش‌های آبی در مرز دو کشور را حل کند. با افزایش بحران کم‌آبی در منطقه، مسئله آب نیز اکنون به یکی از چالش‌ها در روابط دو کشور تبدیل شده است.
بغداد، محل میزهای مذاکره
همچنین الکاظمی در این دوره، میزبان پاپ فرانسیس رهبر کاتولیک‌های جهان بود که علاوه بر ابعاد بین‌المللی، در داخل عراق نیز دارای اهمیت بود. این سفر از نظر آشتی دادن گروه‌های مختلف مذهبی در عراق اهمیت داشت و موجب شد تصویری چند فرهنگی از عراق در جهان به وجود آید.
عراق مهد یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های بشری بوده، اما در سال‌های اخیر نامدارایی مذهبی به ویژه از سوی داعش و همچنین گروه‌های شیعی، این کشور را چندپاره کرده و موجب فرار بسیاری از مسیحیان نیز شده است.
علاوه بر سفر پاپ، عراق در این مدت نسبتاً کوتاه، به عرصه مذاکرات منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شده است.
مقام‌های جمهوری اسلامی ایران بارها اعلام کرده‌اند که مذاکراتشان با مقام‌های عربستان سعودی در بغداد به همت و ابتکار مصطفی الکاظمی بوده است.
گرچه تغییر دولت در آمریکا در فراهم شدن مذاکرات ایران و عربستان سعودی موثر بود، اما نقش عراق را در این میان نباید نادیده گرفت. عراق که خود را قربانی نزاع‌های منطقه‌ای می‌داند، تلاش می‌کند از فرصت به وجود آمده در جهت حل اختلافات بهره ببرد.
همچنین الکاظمی در تابستان گذشته یک کنفرانس بین‌المللی را با حضور امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه ترتیب داد که ایران و عربستان سعودی، دو کشور رقیب منطقه نیز در آن شرکت کردند.
این کنفرانس که بعداً در سطح وزیران خارجه به صورت نشست‌های کوچکتری در حاشیه برگزاری مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک ادامه یافت، علاوه بر دستاوردهای سیاسی و دیپلماتیک، برای عراق منافع اقتصادی نیز داشت.
یک هفته پس از این کنفرانس، احسان عبدالجبار، وزیر نفت عراق، از امضای قرارداد اجرای چهار پروژه عظیم انرژی با توتال فرانسه، به ارزش ۲۷ میلیارد دلار خبر داد که قرارداد مهمی محسوب می‌شد.
چالش یک «دولت مستقل» با گروه‌های وابسته
خبرگزاری فرانسه به نقل از یک کارشناس غربی نوشته که مصطفی الکاظمی اکنون به تجسم «بازگشت یک دولت مستقل به عراق» تبدیل شده است.
اما در حالی که نخست وزیر عراق در زمینه وجود یک دولت مستقل در این کشور تلاش می‌کند، ائتلاف نیروهای شبه‌نظامی تحت حمایت جمهوری اسلامی در عراق به بزرگترین مانع در این زمینه تبدیل شده است.
این نیروهای شبه‌نظامی حتی پس از کشته شدن قاسم سلیمانی در بغداد، به طور غیررسمی الکاظمی را به دست داشتن در کشتن سلیمانی متهم کردند و اکنون نیز به عقیده ناظران سیاسی، به مهم‌ترین دشمنان داخلی نخست‌وزیر عراق تبدیل شده‌اند.
این گروه‌ها در روزهای اخیر الکاظمی را به «همدستی» در «تقلب» در انتخابات پارلمانی متهم کردند و تصاویر نخست وزیر عراق را نیز در تظاهرات خود مقابل منطقه سبز بغداد آتش زدند.
همچنین به دنبال کشته شدن یکی از تظاهرکنندگان در اعتراضات اخیر بغداد، برخی از هواداران شبه‌نظامیان خواستار گرفتن انتقام از الکاظمی شدند.
قیس الخزعلی رهبر گروه عصائب اهل حق، یکی از گروه‌های اصلی حشد الشعبی شامگاه جمعه گذشته پس از درگیری نیروهای شبه‌نظامی با نیروهای امنیتی عراق مصطفی الکاظمی را تهدید کرد. او در ویدئویی با اشاره به «خون شهدا» قول داد که نخست وزیر عراق «محاکمه» شود.
اکنون نیز پس از حمله پهپادی به اقامتگاه نخست وزیر عراق، انگشت اتهام متوجه گروه‌های شبه‌نظامی تحت حمایت جمهوری اسلامی است. به عقیده کارشناسان، استفاده از پهپاد توسط اکنون دیگر به یک «استراتژی تکراری» این گروه‌ها تبدیل شده است.
الکاظمی، تداوم نخست‌وزیری؟
از زمان برگزاری انتخابات پارلمانی عراق تاکنون که نیروهای تحت حمایت جمهوری اسلامی شکست سنگینی در آن خوردند، گفت‌وگوها برای تشکیل دولت آینده عراق ادامه دارد.
مصطفی الکاظمی هنوز رسماً برای دوره بعدی نخست‌وزیری نامزد نشده است. اما خبرگزاری فرانسه به نقل از برخی سیاستمداران نوشت در صورتی که شخصیت دیگری در مذاکرات جاری مطرح نشود، فرد معتبرتری جز مصطفی الکاظمی برای مقام نخست‌وزیری عراق اکنون وجود ندارد.
توبی داج مدیر مؤسسه مطالعات خاورمیانه در مدرسه اقتصاد لندن به این خبرگزاری گفت الکاظمی «یک مذاکره‌کننده بی‌‌نظیر و بازیگر ماهر» است.
در مقطع کنونی که تنش‌های سیاسی داخلی عراق به سطح بالایی رسیده، شاید هیچ سیاستمداری جز مصطفی الکاظمی نتواند کشور را به دورانی آرام‌تر هدایت کند.
