در دهه‌های اخیر فعالیت‌های مخرب انسانی و تغییرات اقلیمی توأم با کمبود بارندگی سبب کاهش آب تالاب‌ها شده و خشک شدن فصلی و یا دائمی تالاب‌ها را در پی داشته است. تالاب (دریاچە) زریبار هم از این امر مستثنا نیست.
تالاب آب شیرین زریبار (زیریوار) در ١٣٠ کیلومتری شمال غربی سنندج و در فاصله سه کیلومتری غرب شهر مریوان واقع شدە است. تالاب زریبار صرفا یک پدیده طبیعی و یک مکان جغرافیایی نیست بلکه دارای ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مردم‌شناسی است.
زریوار یک دریاچه با ارزش و یک ذخیره‌گاه اکولوژیک است که اکوسیستم آن بسیار شکنندە است. منطقە جغرافیایی خاص این دریاچه به‌دلیل جاذبه طبیعی شرایط را برای اکوتوریست فراهم کردە و نزدیکی آن با بازارچه مرزی باشماق و شهر مریوان باعث شده آمیزه‌ای از بستر کار اقتصادی و توریستی فراهم گردد.
ارتفاعات پوشیده از جنگل از سمت غرب و شرق و شمال دریاچە زریبار را احاطە کردە است. این دریاچە در عین حال یکی از توقفگاه‌های مهم پرندگان مهاجر است و سالانە پذیرای شش هزار قطعه پرنده مهاجر آبزی است.
مساحت حوضه آبخیز دریاچه زریبار ۱۵ هزار ۷۲۸ هکتار است. حداکثر ارتفاع حوضه ٢١٢٠ متر و حداقل ارتفاع آن در محل خروجی تالاب ١٢٨٣ متر از سطح دریاست. شیب متوسط حوضه ٢.١٨ درصد است و دریاچە زریبار کانون تمرکز رواناب‌های سطحی ٨ واحد هیدورلوژیکی حوضه زریبار است.
زریبار دریاچه‌ای است کە رودخانه بالادستی ندارد و منابع تأمین آب آن بدین شرح است:
- ١- ریزش‌های جوی که به صورت باران و برف سالانه حدود هشت میلیون متر مکعب آب تالاب را تأمین میکند (متوسط بارش سالانه در منطقه تقریبا برابر نهصد میلیمتر است).
- ٢- از چشمه‌های کف‌جوش بستر دریاچە که به سفره‌های زیرزمینی مرتبط است، سالانه ١٢ میلیون متر مکعب وارد دریاچە می‌شود.
- ٣- حدود ٢٨ میلیون متر مکعب نیز از آب‌های سطحی وارد دریاچە می‌گردد.
ورودی آب به زریبار از این منابع حدود ۴۸ میلیون متر مکعب است که در دریاچە ذخیره می‌شود.
با این حال این دریاچە چند دهه است دچار مشکلات فراوانی شده و مسئولان و مدیران استانی هم ترجیح داده‌اند به جای رفع مشکلات و تیمار دردهایش فقط حرف بزنند و گزارشی از حال نامساعد این دریاچه بدهند.
مشکلات دریاچە زریبار
ابراهیم همت‌بلند، رئیس اداره حفاظت محیط زیست مریوان، در دوازدهم آبان ١۴٠٠ در گفت‌وگو با ایرنا گفته است: امسال در مقایسه با سال گذشته بیست میلیون متر مکعب از حجم آب دریاچه زریبار کم شده و وجود چاه‌های زیاد اطراف دریاچه برای تأمین آب بخش کشاورزی و شرب، اثر خشکسالی را بر زریبار بیشتر کرده است.
شهاب محمدی، معاون اداره کل محیط زیست کردستان، نیز در مصاحبە با روزنامە ایران در ٢٧ مهر ١۴٠٠ گفته بود در اطراف زریبار ١١ روستا وجود دارد کە در هر کدام بین صد تا پانصد چاە حفر شده و هر ساله با پایین رفتن سطح سفره‌های آب زیرزمینی منطقه به دلیل خشکسالی، کشاورزان برای رسیدن به آب چاه را عمیق‌تر حفر می‌کنند و این در کنار کشت محصولاتی کە از لحاظ آبی پرمصرف هستند، تهدیدی جدی برای دریاچە به شمار می‌رود.
مطالعات جدید حاکی از آن است کە با نابودی جنگل‌های اطراف دریاچە و تغییر کاربری مراتع بە زمین‌های کشاورزی خاک زیادی در حوضە دریاچە فرسایش یافتە و رسوبات زیادی در کف دریاچە ته‌نشین شدە و همچنین به‌دلیل ورود فاضلاب بە دریاچە لجن هم در کف دریاچە گسترش یافتە کە بر فعالیت چشمە‌های کف‌جوش اثر گذاشتە و درصد زیادی از این چشمه‌ها به دلیل پوشیده شدن توسط لجن‌ها و رسوبات مسدود شده‌اند و قابل شناسایی نیستند و حجم آبی کە از این طریق وارد دریاچە می‌شد، کاهش چشمگیر داشتە است.
پدیده تغذیه‌گرایی یا یوتریفیکاسیون (Eutrophication) یکی دیگر از چالش‌های جدی دریاچە زریبار است کە این پدیدە در سالهای اخیر در بسیاری از پیکره‌های آبی، به‌ویژه دریاچه‌ها و مخازن سدها، مشاهدە شدە است.
یوتریفیکاسیون به‌معنای افزایش مواد مغذی است کە باعث تغییرات در فراوانی و ترکیب گونه‌ای موجودات آبزی و کاهش اکسیژن محلول می‌شود. یکی از پدیده‌هایی که در آب‌های سطحی موجب کاهش کیفیت آب می‌شود، بروز تغذیه‌گرایی است که در اثر ورود مواد مغذی به‌ویژه نیترات و فسفات به منابع آبی به وجود می‌آید. این پدیدە موجب افزایش رشد جلبک‌ها و پدیده شکوفایی جلبکی و بالطبع کاهش اکسیژن محلول، مرگ گونه‌های آبزی، کاهش تنوع زیستی و افزایش احتمال انتشار بو در منطقه می‌شود.
ورود کودهای فسفاتە به همراە رسوبات زمین‌های اطراف دریاچە زریبار و همچین راە‌یابی فاضلاب شهری و روستایی بە زریبار باعث به وجود آمدن پدیدە تغذیە‌گرایی در این دریاچە شدە است.
در سالهای اخیر با توسعه ساخت‌و‌ساز شهری دریاچه زریوار به شهر مریوان چسبیده و این مسئله موجب شده فاضلاب واحد‌های مسکونی مجاور به تالاب بریزد.
با تغییر در اکوسیستم دریاچە شرایط برای رشد بیش از پیش نیزار فراهم شدە و دریاچە در حال تبدیل شدن بە یک نیزار عظیم است. با گسترش نیزار در دریاچە آتش‌سوزی‌ها هم بیشتر شدەاند.
آتش‌سوزی‌های مدوام معضل دیگری است که حیات تالاب را تهدید میکند. آمار نشان می‌دهد تنها در ٩ ماه از ابتدای سال ١۴٠٠ بیش از ١٠ بار تالاب طعمه حریق شده و آتش ۴٨۵ هکتار از اراضی آن را که نیزار بوده، نابود کرده است، کە عمدە دلیل آن عامل انسانی گزارش شدە است.
بنا بر گزارش اداره کل محیط زیست کردستان در سالهای ٩٨ و ٩٩ نیز به ترتیب ۱۱۵ و ۱۵۲ هکتار از اراضی تالاب زریبار طعمه حریق شده بود.
مشکلات دریاچە زریبار ریشه‌دار است و مسئولان از دهه هفتاد به فکر ساماندهی و نجات دریاچه زریبار افتاده بودند. سه رئیس‌جمهور، چهار معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشوری، چهار استاندار و چهار مدیرکل حفاظت محیط زیست در کردستان روی کار آمده‌اند، اما دوستداران زریبار هر بار با سیلی از وعدەهای مسئولین که عملی نشدە روبه‌رو بودەاند و هرگز ارادەای کافی برای نجات زریبار وجود نداشتە است.
در سال ١٣٧۴ بر روی دریاچه زریبار سد خاکی (دایک) توسط وزارت نیرو احداث شد. کارشناسان محیط زیست مجوز بلامانع بودن احداث این سد خاکی را مبنی بر خروج سالیانه دبی آب از دایک امضا کردند، اما سال‌هاست که آب از این سد خارج یا سرریز نشده و سرعت رسوب‌گذاری در پشت دیواره این سد روند مرگ زریبار را سرعت بخشیدە است.
راه‌حل نجات زریبار
هرچند کە اوضاع دریاچه زریبار وخیم است اما هنوز برای نجات آن فرصت هست. اگر اقداماتی که برمی‌شماریم انجام شود، سرنوشت زریبار مانند دیگر تالاب‌های خشک‌شدە نخواهد بود:
- ١- سریعا نسبت بە رفع تصرف حریم دریاچە اقدام شود
- ٢- از ورود هر نوع فاضلابی بە داخل دریاچە اکیدا جلوگیری شود
- ٣- گسترش ویلاسازی و احداث خانه‌باغ‌ها و تغییر کاربری‌های حریم تالاب متوقف شود
- ۴- چاە‌های فاقد مجوز مسدود شود و با نصب کنتور بر چاە‌های مجوزدار بر میزان آب برداشتی نظارت صورت گیرد
- ۵- سد خاکی تحریب شود
- ٦- با کمک تشکل‌های مردمی وضعیت تالاب پایش شود
- ٧- وضعیت ماهیگری و پرورش ماهی مورد بازنگری دقیق و علمی قرار گیرد
- ٨- ردپای اکوتوریست بر دریاچە مورد توجە قرار گیرد
- ٩- برنامه جامع مدیریت اکوسیستمی تالاب زریبار مورد توجە قرار گیرد
- ١٠- در صورت آتش‌سوزی سریعا برای اطفای حریق اقدام گردد.
توجە جدی بە این موارد ما را بە نجات زریبار امیدوار خواهد کرد، در غیر این صورت باید برای مرگ تالابی دیگر مرثیە سرود.
