به‌تازگی انتشار عکس تعداد زیادی هواپیمای مسافربری که در گوشه‌ای از فرودگاه مهرآباد تهران در کنار هم انبار شده‌اند، توجه و کنجکاوی شمار قابل‌توجهی از کاربران اینترنت در سراسر دنیا را به خود جلب کرده است.
این تصویر ماهواره‌ای را کاربری به نام «ارمیا بهرامی» ماه گذشته در وب‌سایت «ردیت» منتشر کرد. تصویر یادشده در مدتی کوتاه به بخش مطالب و عکس‌های شگفت‌انگیز این وب‌سایت راه یافت و بیش از ۱۰ هزار کاربر آن را پسندیدند.
از قرار معلوم مؤسسه فناوری «مکسار» این تصویر را از نقشه گوگل سال ۲۰۲۲ کپی کرده‌است و در آن می‌توان حدود ۲۰ فروند هواپیمای غیرنظامی در اندازه‌های مختلف را دید که در گوشه‌ای از فرودگاه مهرآباد تهران نگه‌داری می‌شوند.
به نوشته هفته‌نامه آمریکایی «نیوزویک» این تصویر واقعیت اسف‌بار ناوگان هوایی فرسوده ایران را به خوبی نشان می‌دهد، در شرایطی که تعداد زیادی از این هواپیماها به دلیل مشکلات فنی یا فقدان قطعات یدکی زمین‌گیر شده و از کار افتاده‌اند.
ایران در بیش از چهار دهه گذشته، یعنی از زمان تاسیس حکومت جمهوری اسلامی تاکنون، به دلیل تحریم‌های خارجی نتوانسته است هواپیماهای جدید یا قطعات مورد نیاز برای ناوگان هوایی خود را از کشورهای غربی خریداری کند و از همین رو، ناگزیر است از قطعات هواپیماهای فرسوده‌تر برای بازسازی و تعمیر بخشی از ناوگان هوایی خود استفاده کند.
راس اِیمر، خلبان سابق ایران‌ایر در دهه پنجاه خورشیدی، به مجله «نیوزویک» گفته است تمام هواپیماهای موجود در تصویر منتشرشده، از جمله هواپیماهای مسافربری بوئینگ و ایرباس یا هواپیماهای روسی هستند.
او تصریح کرده است که این هواپیماها یا «موتور ندارند و یا برخی از قطعات آن‌ها با هدف ترمیم سایر هواپیماها برداشته شده است».
راس آیمر با بیش از شش دهه سابقه در صنعت هوانوردی یادآور شده است هواپیماهای انبار شده، «لاشه‌هایی بی‌مصرف هستند و این نقطه از فرودگاه مهرآباد در حقیقت، گورستان هواپیماهاست».
به گفته این خلبان بازنشسته، در سال‌های اخیر قطعات این هواپیماها را فدای سرپا نگه داشتن دیگر هواپیماهای نیمه‌فرسوده ناوگان هوایی ایران کرده‌اند.
این خلبان باسابقه بر این باور است که شاید ایران بتواند برخی از قطعات مورد نیاز ناوگان هوایی خود را در داخل کشور تولید کند یا برخی دیگر از قطعات را در بازار سیاه تهیه کند، اما برای تامین برخی قطعات حساس‌تر ناچار است هواپیماهای فرسوده‌تر را اسقاط کند.
به گفته این کارشناس صنعت هوانوردی، این هواپیماها دیگر هیچ استفاده‌ای نخواهند داشت و در نهایت، به آهن‌پاره تبدیل می‌شوند.
بر اساس تشخیص آقای آیمر، یکی از هواپیماهایی که در تصویر انتشار یافته به چشم می‌خورد، بوئینگ ۷۴۷ است که قادر به حمل چند صد مسافر است. به گفته او، این مدل سال‌ها پیش از رده خارج شده است و شرکت‌های هوایی دیگر از آن استفاده نمی‌کنند.
این مورد نشان می‌دهد که ناوگان هوایی ایران تا چه اندازه قدیمی است. این مدل بوئینگ در سال ۱۹۵۷ وارد بازار شد و آخرین پرواز آن در خطوط هوایی آمریکا مربوط به سال ۱۹۸۳ است. شواهد نشان می‌دهد که خطوط هوایی ایران تا سال ۲۰۱۳ از این مدل بوئینگ استفاده می‌کرده‌اند.
راس آیمر که هم‌اکنون مدیر یک شرکت مشاوره هوانوردی است، یادآور شده روش استفاده از قطعات هواپیماهای اسقاطی برای تعمیر هواپیماهای دیگر در همه کشورها رایج است، اما تا جایی‌که معیارهای ایمنی پرواز را به خطر نیندازد.
علاوه‌بر این، باید توجه داشت که صنعت هوانوردی ایران بیش از چهار دهه از سوی کشورهای غربی که تولیدکنندگان اصلی هواپیماهای مسافربری بوده‌اند، تحریم شده است.
به گفته راس آیمر، هیچ‌کس انتظار نداشت ایران با وجود تحریم‌ها بتواند ناوگان هوایی خود را سرپا نگاه دارد و این «در نوع خود خارق‌العاده است».
حسین جهانی، مسئول روابط عمومی هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران، در مصاحبه با مجله نیوزویک توضیح داده است که تعداد دقیق هواپیماهای فعال در صنعت هوانوردی ایران به عوامل گوناگون از جمله بازرسی‌های فنی دوره‌ای بستگی دارد.
او حاضر نشد تعداد دقیق هواپیماهای فعال را اعلام کند.
آقای جهانی افزود جمهوری اسلامی در جریان مذاکرات با قدرت‌های جهانی برای امضای توافق هسته‌ای در سال ۱۳۹۴، توانست ۱۳ فروند هواپیمای «ای‌تی‌آر» را که ویژه پروازهای منطقه‌ای است خریداری کند.
با این حال، به‌رغم تعهد کشورهای غربی قطعات یدکی این هواپیماها به ایران فروخته نشد. این مقام، مهم‌ترین چالش صنعت هوانوردی ایران را «تحریم‌های خارجی» دانست.
تحریم صنعت هوانوردی ایران در پی گروگانگیری کارمندان سفارت آمریکا در تهران در سال ۱۳۵۸ آغاز شد و به دلیل ادامه تخاصم بین ایران و غرب تا امضای توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی در سال ۱۳۹۴ ادامه یافت.
هر چند توافق برجام در سال‌های نخست تا حدی دست ایران برای معامله با شرکت‌های غربی را باز گذاشت اما به محض خروج «یک‌جانبه» آمریکا از این توافق و از سرگیری تحریم‌ها، خرید هواپیماهای مسافربری و قطعات یدکی آن‌ها بار دیگر برای ایران ناممکن شد.
هم‌اکنون بسیاری از هواپیماها خطوط هوایی جهان با کارکرد زیر ۱۰ سال زمین‌گیر شده اند و بازاری جدید ایجاد شده است که با قیمت کمتر و با بهسازی و نوسازی، می‌توان از شرکت‌های سازنده مثل ایرباس هواپیمای استاندارد خرید.
خطوط هوایی ایران که امید داشتند در برجام بهینه‌سازی شوند تمام قراردادهای خود را با بازگشت تحریم آمریکا از دست رفته دیدند؛ از طرفی کرونا و لغو بسیاری از پروازها هم وضعیت را بدتر کرده است.
همچون دیگر بخش‌های اقتصادی ایران، شرکت‌های هواپیمایی نیز منتظرند ببیند آیا سرانجام برجام احیا خواهد شد تا آن‌ها نیز بتوانند در سایه رفع برخی تحریم‌های آمریکا به نوسازی ناوگان هوانوردی خود بپردازند یا نه.
