۶۰ سال پیش در پنجم اسفند ۱۳۴۰، شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) در نتیجه ادغام دو شرکت ایرانیان ایرویز و پرشین ایر سرویس تأسیس شد.
تنها پنج سال پس از تأسیس، با تحویل یک فروند بوئینگ ۷۲۷-۰۸۶ در ۱۷ خرداد ۱۳۴۵، هما تبدیل به یکی از نخستین کاربران هواپیماهای مسافربری جت در غرب آسیا شد. در آن زمان این شرکت ۱۳ فروند هواپیمای مسافربری دی سی-۳ و دی سی-۳ مجهز به موتورهای پیستونی جهت انجام پروازهای داخلی و خارجی در اختیار داشت.
همگام با رشد اقتصادی و پیشرفت‌های چشمگیر صنعتی ایران در سال‌های دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شمسی، و متعاقباً افزایش درآمد سرانه ایرانیان، تقاضای سفرهای هوایی در ایران بیش از پیش افزایش یافت. همچنین شکوفایی صنعت توریسم در سال‌های پیش از انقلاب و افزایش تقاضای پرواز به مقاصد مهم توریستی ایران به خصوص از کشورهای اروپایی در سال‌های دهه ۱۳۵۰ افزایش داد.
تمامی این مسائل سبب شدريال تا حکومت شاهنشاهی ایران دست به گسترش و توسعه ناوگان هواپیماهای مسافربری هما بزند و این شرکت هواپیمایی را به یکی از موفق‌ترین و ایمن‌ترین شرکت‌های جهان تبدیل کند.
در سال ۱۳۵۷، هما ۲۱ فروند هواپیمای مسافربری در خدمت داشت، از این میان پنج فروند بوئینگ ۷۴۷ شامل سه فروند نمونه اِس پی (اسپشیال) جهت حمل مسافر به مقاصد بین‌المللی در فواصل دور چون لندن، واشینگتن و توکیو استفاده می‌شدند. ۱۱ فروند هواپیمای پهن‌پیکر دیگر متشکل از شش فروند ایرباس آ-۳۰۰ و پنج فروند بوئینگ ۷۴۷ نیز در دست سفارش بودند. از این میان دو فروند بوئینگ در سال ۱۳۵۸ و شش ایرباس در دهه ۱۳۶۰ تحویل شدند.
حال ۴۳ سال پس از انقلاب اسلامی، هما که روزگاری نماد شکوه و پیشرفت صنعت هوانوردی غیرنظامی ایران بود به یکی از ورشکسته‌ترین شرکت‌های هواپیمایی جهان تبدیل شده است. شرکتی ضرر ده با تنها ۲۰ فروند هواپیمای مسافربری قابل پرواز، که فرسودگی بخش اعظمی از آنها و هزینه‌های سرسام‌آور تعمیر و نگهداری، نه تنها سطح ایمنی پرواز این شرکت را کاهش داده، بلکه ضرر ده بودنش را دو چندان کرده‌اند.
در سال‌های اخیر، تضعیف جایگاه شرکت هواپیمایی ایران‌ایر در صنعت هوانوردی ایران و جهان در نتیجه مدیریت ضعیف، بی‌توجهی رژیم جمهوری اسلامی و تحریم‌های بین المللی فرصت را برای پیشرفت شرکت هواپیمایی ماهان فراهم کرد، که بخش اعظم سهام آن در اختیار سپاه پاسداران است و نقش مهمی در جابه‌جایی نیروهای نیابتی نیروی قدس آن در منطقه خاورمیانه و تسلیحات آنها به اقصی نقاط جهان ایفا می‌کند.
در این گزارش با بررسی وضعیت ناوگان هواپیماهای مسافربری هما، آن را با شرکت هواپیمایی ماهان مقایسه می‌کنیم.
ناوگان هواپیماهای منطقه‌ای ایران‌ایر
شرکت هواپیمایی ایران‌ایر (هما) هم‌اکنون ۱۳ هواپیمای جت ملخی (توربوپراپ) منطقه‌ای (خریداری شده در سال ۱۳۹۶) و ۱۵ فروند هواپیمای جت منطقه‌ای (کوتاه‌برد) فوکر ۱۰۰ (خریداری شده در سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۸۵) در اختیار دارد، که از این میان تنها ۱۰ فروند، شامل هشت فروند اِی تی آر-۷۲-۶۰۰، و دو فروند فوکر ۱۰۰، پروازی هستند.
علت تعداد کم هواپیماهای فوکر ۱۰۰ پروازی ایران‌ایر، اقدامات ایالات متحده در دوران ریاست جمهوری اوباما به منظور از میان بردن هرگونه منبع احتمالی لوازم یدکی برای ناوگان عظیم هواپیماهای فوکر ۱۰۰، شرکت‌های ایران‌ایر و آسمان، در اقصی نقاط جهان بود.
در آن سال‌ها، دیپلمات‌های آمریکایی مستقر در کشورهایی که به تازگی هواپیماهای فوکر ۱۰۰ از رده خارج داشتند، وظیفه مذاکره با شرکت‌های صاحب آنها جهت اوراق‌سازی و انهدام قطعات آنها به منظور جلوگیری از رسیدن آنها به بازار سیاه را بر عهده داشتند.
به عنوان مثال در سال ۱۳۹۳ شرکت هواپیمایی کِی‌اِل‌اِم، یکی از بزرگترین کاربران این هواپیما، به درخواست سفارتخانه آمریکا در هلند، تمامی فوکرهای ۱۰۰ از رده خارج خود را سریعاً اوراق و مانع از ورود قطعات آنها به بازار سیاه شد.
اگرچه کمبود قطعات، سبب زمین‌گیری تعداد بسیار زیادی از هواپیماهای فوکر ۱۰۰ در ایران شده، اما ناوگان هواپیماهای جوان ای‌تی‌آر-۷۲-۶۰۰ هما نیز با زمین‌گیری پنج فروند از هواپیماهای آن مواجه است. امری که در نتیجه ناتوانی مالی این شرکت جهت خرید لوازم یدکی آنها رخ داده است.
اگرچه هواپیماهای منطقه‌ای و کوتاه‌برد عمدتاً جهت انجام پروازهای منطقه‌ای کاربرد دارند، اما به علت کمبود هواپیماهای عملیاتی میان‌پیکر و پهن‌پیکر در شرکت ایران‌ایر از این هواپیماها جهت حمل مسافر در فواصل طولانی‌تر و حتی به مقاصد بین‌المللی نیز استفاده می‌شود. امری که می‌تواند ایران‌ایر را یکی از معدود شرکت‌های هواپیمایی جهان تبدیل کند که از هواپیماهای کوچک منطقه‌ای جهت حمل مسافر در فواصل مناسب هواپیماهای میان‌برد استفاده می‌کند.
بر اساس داده‌های وبسایت‌های رهگیری هواپیماهای غیرنظامی، از میان هشت فروند ای‌تی‌آر عملیاتی هما، سه فروند در هفته گذشته، پرواز بین‌المللی از شهرهای جنوبی ایران داشته‌اند، که مقصد بین‌المللی دو فروند دوبی بوده، و یک فروند دیگر علاوه بر دوبی، به دوحه قطر نیز پرواز کرده است.
ناوگان هواپیماهای میان‌پیکر ایران‌ایر
ایران‌ایر هم‌اکنون هشت فروند هواپیمای مسافربری میان‌پیکر در اختیار دارد؛ دو فروند ایرباس آ۳۱۹-۱۱۱ با ۲۰سال سن، و پنج فروند ایرباس آ۳۲۰ در سه سری متفاوت با ۱۹ تا ۳۰ سال سن، و یک فروند ایرباس آ۳۲۱-۲۱۱ با شش سال سن.
از میان دو فروند ایرباس آ۳۱۹ تازه خریداری شده ایران‌ایر، یک فروند عملیاتی و یک فروند تحت تعمیر قرار دارد، در حالی که از میان پنج فروند ایرباس آ۳۲۰ این شرکت تنها یک فروند عملیاتی است. دو فروند از ایرباس‌های آ۳۲۰ نیز به منبع قطعه تبدیل شده‌اند و بیش از ۱۰ سال است در فرودگاه امام خمینی زمین‌گیر هستند.
سومین هواپیمای میان‌پیکر پروازی ایران‌ایر، تنها ایرباس آ۳۲۱-۲۱۱ این شرکت با علامت ثبت کشوری EP-IFA است که به دنبال توافق هسته‌ای وین، به همراه ۲۰ فروند ای‌تی‌آر-۷۲-۶۰۰، و دو فروند هواپیمای پهن‌پیکر ایرباس آ۳۳۰-۲۴۳ از فرانسه خریداری شد و تا پیش از وضع دوباره تحریم‌ها توسط دولت ترامپ تحویل شد.
هواپیماهای میان‌پیکر ایران‌ایر عمدتاً جهت انجام پروازهای داخلی استفاده می‌شوند، اما بر اساس داده‌های وبسایت‌های رهگیری هواپیماهای غیرنظامی، هر سه فروند هواپیمای میان‌پیکر عملیاتی این شرکت در کنار انجام پروازهای داخلی، به مقاصد خارجی چون دوبی و دوحه، و در موارد استثنایی به لاهور در پاکستان نیز پرواز داشته‌اند.
ناوگان هواپیماهای پهن‌پیکر ایران‌ایر
ایران‌ایر هم‌اکنون ۱۱ هواپیمای پهن‌پیکر در اختیار دارد؛ چهار فروند ایرباس آ۳۰۰بی۴-۶۰۵آر، با نزدیک ۳۰ سال سن، سه فروند ایرباس آ۳۰۰بی۴-۲۰۳ با ۳۹ تا ۴۱ سال سن، دو فروند ایرباس آ۳۱۰-۳۰۴ با ۲۹ و ۳۵ سال سن و دو فروند ایرباس آ۳۳۰-۲۴۳ با پنج سال سن.
از چهار فروند ایرباس آ۳۰۰بی۴-۶۰۵آر ایران‌ایر، دو فروند پروازی هستند؛ یکی با شناسه کشوری EP-IBA جهت انجام پروازهای بین‌المللی به مقاصدی در ترکیه، هند و پاکستان، و دیگری با شناسه EP-IBC که علاوه بر پرواز به لبنان، ترکیه و عراق، جهت حمل مسافر در مسیرهای داخلی نیز استفاده می‌شود.
از سه فروند ایرباس آ۳۰۰بی۴-۲۰۳ فرسوده ایران‌ایر نیز که حدود چهار دهه سن دارند، تنها یک فروند با شماره EP-IBG عملیاتی است که با توجه به سن بالا و عدم پذیرش در فرودگاه‌های خارجی، تنها جهت حمل مسافر در داخل استفاده می‌شود.
از دو ایرباس آ۳۱۰-۳۰۴ نیز، تنها یک فروند با شناسه EP-IBK پروازی باقی مانده، و تنها جهت حمل مسافر به شهر نجف در عراق مورد بهره‌برداری قرار دارد.
اما مهم‌ترین هواپیماهای پهن‌پیکر باقیمانده در خدمت ایران‌ایر، دو فروند ایرباس آ۳۳۰-۲۴۳ خریداری شده پس از برجام هستند. هواپیماهایی با شناسه EP-IJA و EP-IJB که بار عمده پروازهای خارجی به مقاصد دور دست ایران‌ایر را به دوش می‌کشند. عمر پایین این هواپیماها از یک سو و برد بالای آنها به ایران‌ایر کمک کرده است به مقاصد اروپایی باقیمانده خود پرواز کند.
این دو هواپیما در طول هفته، از مبداء فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، به شهرهای لندن، پاریس، میلان، وین، فرانکفورت، و حتی استانبول پرواز می‌کنند. این دو، تنها هواپیماهای مسافربری ایران‌ایر هستند که از سوی آژانس امنیت پرواز اروپا پروازشان بر فراز این قاره ایمن شناخته شده است.
ایران‌ایر البته یک هواپیمای پهن‌پیکر باری از نوع بوئینگ ۷۴۷-۲۱آسی با شناسه EP-ICD در اختیار دارد که به طور هفتگی چهار پرواز باری در داخل و خارج از کشور انجام می‌دهد.
مقایسه ناوگان هواپیماهای ایران‌ایر و ماهان
همانطور که در مقدمه ذکر شد، توجه بیش از پیش جمهوری اسلامی، سرمایه‌گذاری گسترده سپاه پاسداران و همچنین برخی از چهره‌های سیاسی چون خانواده مرعشی و هاشمی رفسنجانی در شرکت هواپیمایی ماهان، سبب گسترش و توسعه بیش از پیش ناوگان هواپیماهای مسافربری آن شده است.
در حالی که ایران‌ایر یا هما، به عنوان شرکت هواپیمایی رسمی ایران دارای ۴۸ فروند هواپیمای مسافربری است که تنها ۲۰ فروند از آنها پروازی هستند، ماهان ۵۰ فروند هواپیمای مسافربری در اختیار دارد که از این میان ۳۵ فروند پروازی هستند.
در سال‌های اخیر، ناوگان هواپیماهای جت منطقه‌ای ماهان متشکل از ۱۲ فروند هواپیمای بی‌ای‌ئی-۱۴۶ و آوروجت در سه مدل متفاوت به علت تلاش وزارت خارجه آمریکا برای نایاب‌سازی قطعات آنها در سراسر جهان با مشکل زمین‌گیر شدن مواجه بوده‌اند. از میان این هواپیماها شش فروند از جمله یک فروند با چیدمان کابین تشریفاتی جهت حمل مقامات جمهوری اسلامی عملیاتی هستند.
ماهان‌ایر فاقد هواپیماهای میان‌پیکر و میان‌برد است و بنابراین ۳۸ فروند هواپیمای دیگر این شرکت پهن‌پیکر و دوربرد هستند که از این میان ۲۴ فروند پروازی هستند. از میان هواپیماهای پروازی تعداد شش فروند ایرباس آ۳۰۰ و آ۳۱۰ به شرکت هواپیمایی ایران‌ایرتور و دو فروند ایرباس آ۳۴۰-۳۱۳ نیز به شرکت هواپیمایی سوریه اجاره داده شده‌اند. اما ۱۶ هواپیماهای پروازی پهن‌پیکر باقیمانده، مستقیماً تحت بهره‌برداری ماهان قرار دارند.
دوربردترین هواپیماهای مسافربری شرکت ماهان، ۱۳ فروند ایرباس آ۳۴۰ در سه سری ۳۱۱، ۳۱۳ و ۶۴۲ هستند؛ هواپیماهایی با ۱۸ تا ۳۰ سال سن، که از میان آنها شش فروند ایرباس سری ۶۴۲ پیشتر در شرکت هواپیمایی ویرجین آتلانتیک خدمت کرده و تنها هشت تا ۱۰ سال پس از خدمت، در سال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۰ بازنشست شده و پس از آن توسط ماهان و با استفاده شرکت هواپیمایی صوری الناصر متعلق به ماهان در عراق خریداری شدند.
ممنوعیت وضع‌شده توسط کشورهای اروپایی و به درخواست آمریکا، سبب شده تا ایرباس‌های آ۳۴۰ ماهان تنها جهت انجام پروازهای آسیایی به مقاصدی چون کوالالامپور و بانکوک استفاده شوند. دو فروند از آنها نیز در خدمت شرکت هواپیمایی سوریه قرار دارند و یک فروند از سری ۶۴۲ نیز در آستانه اجاره به شرکت ایران‌ایرتور است تا ماهان ایر بتواند تحت نام این شرکت خارج از لیست تحریم‌های خزانه‌داری آمریکا به مقاصد اروپایی پرواز کند.
اما ناوگان هواپیماهای ایرباس آ۳۴۰ ماهان، بیش از همه چیز نقش مهمی در حمل مسافر و کالا بین ایران و چین ایفا می‌کنند، و کالاهای وارد شده توسط این هواپیماها، عمدتاً مورد استفاده صنایع تولیدی و متعلق به ارگان‌های دولتی و یا سرمایه‌داران حکومتی است. از این میان می‌توان به کرمان موتورز اشاره کرد که با استفاده از این هواپیماها، قطعات لازم جهت مونتاژ و ساخت خودروهای سبک و سنگین چینی را به کشور وارد می‌کند.
پیشرفت روزافزون شرکت هواپیمایی ماهان در حالی که تحت شدیدترین تحریم‌های آمریکا و متحدان اروپایی آن قرار دارد، از یک سو و تضعیف بیش از پیش ایران‌ایر در سال‌های اخیر آن هم در شرایطی که این شرکت با تحریم‌های کمتری مواجه است، نشانه‌ای از بی‌توجهی مقامات جمهوری اسلامی به وضعیت این شرکت هواپیمایی ۶۰ ساله است.
فقدان هواپیماهای پهن‌پیکر جوان و ایمن به تعداد کافی، سبب شده تا بسیاری از پروازهای ایران‌ایر به مقاصد مهم بین‌المللی در جهان متوقف شده و با پروازهای شرکت‌های هواپیمایی خارجی جایگزین شود. در صورتی که ماهان ۱۳ فروند هواپیمای ایرباس آ۳۴۰ پهن‌پیکر و دوربرد در اختیار دارد، هواپیماهایی که چنانچه در خدمت ایران‌ایر قرار داشت، می‌توانست نقش مهمی در مقابله با ورشکستگی آن ایفا کنند.
