در میانه تیرماه رسانه‌های ترکیه خبر داده بودند که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، در روز سه‌شنبه ۲۸ تیرماه برای دیدار با ابراهیم رئیسی به تهران سفر می‌کند. اما تغییرات به‌وجودآمده در سفر جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا، به خاورمیانه باعث شد دیدار دوجانبه ایران و ترکیه به دیداری سه‌جانبه با ضلع سوم روسیه تبدیل شود.
کارشناسان روابط بین‌الملل ترکیه سفر اردوغان به تهران را در راستای مواضع معتدل اخیر آنکارا ارزیابی کرده‌اند؛ مواضعی که باعث شده آنکارا روابط خارجی خود را با اسرائیل، عربستان سعودی و امارات متحده عربی بهبود ببخشد و به‌ویژه مناسبات اقتصادی خود را با این کشورها از سر بگیرد.
این رسانه‌ها موضوعات دیدار اردوغان و ابراهیم رئیسی را در حوزه «امنیت» و به‌ویژه «تروریسم»، مهاجرت، قاچاق انسان و همچنین روابط تجاری بیان کرده‌اند.
اما سفر جو بایدن به منطقه، آن هم با تغییراتی که پیش از سفر در برنامه او به وجود آمد، باعث شد این دیدار دوجانبه به دیداری سه‌جانبه بدل شود؛ پس از این تغییر، در روز ۲۱ تیرماه کرملین خبر داد که ولادیمیر پوتین هم در روز ۲۸ تیر به تهران خواهد رفت.
اگرچه جزئیات جدیدی از برنامه گفتگو‌های سه رئیس جمهوری در تهران اعلام نشده است، اما به نظر می‌رسد که آنکارا با دو موضوع مهم وارد مذاکرات خواهد شد؛ عملیات نظامی در شمال سوریه و ایجاد کریدورهای ارتباطی منطقه‌ای.
جنگ برای امنیت در شمال سوریه
یکی از موضوعاتی که انتظار می‌رود در این نشست بررسی شود، مسئله عملیات نظامی ترکیه به شمال سوریه است. اردوغان ماه گذشته گفته بود که «به‌خاطر نگرانی‌های امنیتی دست به عملیات‌های جدید خواهیم زد». ترکیه مدعی است که نیروهایش از سوی گروه‌های نظامی «تروریستی» شمال سوریه مورد حمله قرار گرفته و از این رو حق «دفاع مشروع» دارد.
به‌جز این، ترکیه این حق را به دو دلیل دیگر نیز برای خود قائل است. دلیل دوم بر «قرارداد آدانا» استوار است که سال ۱۹۹۸ میان ترکیه و سوریه امضا شد و ترکیه از طرف دولت سوریه اجازه یافت هرگونه حمله نیروهای نظامی پ.ک.ک در خاک سوریه را پاسخ بگوید.
دلیل سوم نیز به «توافق ۲۰۱۹ سوچی» باز می‌گردد؛ توافقی که بر اساس آن مقرر شده بود نیروهایی که ترکیه آن‌ها را «تروریستی» می‌نامد، باید تا مرز ۳۰ کیلومتری ترکیه در خاک سوریه به عقب رانده شوند؛ که از نظر ترکیه تاکنون اجرایی نشده است.
البته این اولین عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه نیست. ترکیه از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ دست‌کم شش عملیات گسترده در این منطقه انجام داده، با این حال، به منطقه امنی که خواستار آن بود دست نیافته است.
شهرهای منبج و تل رفعت -دو شهری که تحت نظارت یگان‌های مدافع خلق YPG هستند- از جمله مناطقی است که ترکیه در عملیات خود می‌خواهد به آنجا دست یابد. ترکیه این گروه را «تروریستی» می‌داند، اما آمریکا آن‌ها را در نبرد با داعش حمایت می‌کند. اخیراً نیز نیروهای روسیه در این مناطق حضور چشمگیر یافته‌اند.
از همین رو در دیدار ماه گذشته وزیر خارجه روسیه از آنکارا، لاوروف قول تأمین امنیت مرزهای این کشور را به ترکیه داده بی‌آن‌که از انجام این عملیات نظامی حمایت کند. از این رو این مذاکرات تهران برای ترکیه فرصت مناسبی است برای این‌که هم توافق ایران و هم توافق سوریه را برای انجام عملیات در این منطقه به خود جلب کند.
از سوی دیگر به نظر می‌رسد اردوغان توانسته است موافقت آمریکا برای انجام عملیات در شمال سوریه را جلب کند، چرا که بر نیت خود برای حمله بر این منطقه در اجلاس ناتو و پس از دیدار با بایدن تاکید کرد. ایران نیز موافقت ضمنی خود را با این عملیات اعلام کرده است.
حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران در نشست خبری مشترک با مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، در آنکارا گفته بود: «ما به‌خوبی نگرانی‌های امنیتی ترکیه در این زمینه را درک می‌کنیم، نگرانی‌های امنیتی ترکیه نگرانی ماست».
هم منافع ملی، هم انتفاع حزبی
ترکیه اگرچه مدعی است که به‌واسطه این عملیات، امنیت منطقه‌ای خود را افزایش خواهد داد اما برخی کارشناسان ترکیه معتقدند که هدف این عملیات نه تأمین منافع ملی بلکه کسب منافع حزبی است. کریم حاص، کارشناس مسائل روسیه، معتقد است که عملیات نظامی ترکیه علیه سوریه فشار بر حزب دموکراتیک خلق‌ها HDP را در داخل این کشور افزایش خواهد داد و این‌گونه در جبهه اپوزیسیونی که در ترکیه به وجود آمده است، شکاف ایجاد خواهد شد.
تضعیف اپوزیسیون حرب عدالت و توسعه تنها هدف داخلی این عملیات نیست. بخش دیگری از این عملیات پاسخ به افکار عمومی ترکیه است که ۸۱.۷ درصد آن‌ها خواهان خروج پناهجویان سوری از این کشور هستند. حزب عدالت و توسعه تا مدت‌ها در مقابل این خواسته جمعی بر لزوم «برادری» تأکید کرده و از مشارکت اقتصادی آن‌ها در فرایند تولید در ترکیه دفاع کرده بود.
اگرچه مشارکت اقتصادی پناهندگان سوری از سوی گروه‌های مختلف تولیدی ترکیه مورد تاکید قرار گرفته است، اما به نظر می‌رسد که دولت به دنبال آن است که بخشی از خواسته جمعی را اجابت کند. دولت ترکیه، علی‌رغم جریمه دادگاه حقوق بشر اروپا، تصمیم دارد هر هفته حداقل هشتصد نفر از پناهندگان سوری را به کشورشان بازگرداند. عملیات نظامی مذکور در خاک سوریه می‌تواند این روند را با ایجاد منطقه امن تسریع کند.
این دو دلیل عمده در کنار ایجاد حس ملی‌گرایی به واسطه ورود به جنگ می‌تواند آرایش سیاسی ترکیه در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۳ را تا حدودی به نفع حزب عدالت و توسعه تغییر دهد. اما مشکل عمده حزب عدالت و توسعه در داخل کشور نه قدرت‌گیری اپوزیسیونِ ناتوان بلکه ضعف دولت برای مدیریت اقتصادی است.
ترکیه و کریدورهای جدید برای اقتصاد خسته
یکی از معضلات اقتصاد ترکیه در شرایط فعلی کمبود منابع ارزی دولت و تمایل شهروندان و سرمایه‌گذاران این کشور برای تبدیل پول خود به دلار است. همین امر سبب شده است کسری حساب جاری در ماه‌های گذشته افزایش یابد. در کنار آن، سیستم باز توزیع نامناسب اقتصادی، «شکاف طبقاتی» در این کشور را تشدید کرده و تمام این عوامل بر رشد بی‌سابقه تورم در این کشور تأثیرگذار بوده است.
ترکیه برای بهبود وضع اقتصادی خود سیاست‌های اقتصادی متفاوتی را در پیش گرفته است. اما تا کنون موفقیت چندانی از این سیاست‌ها نه تنها به دست نیامده بلکه فشار اقتصادی هم بر ملت و هم بر دولت افزایش یافته است. آنچه از برنامه اقتصادی به مذاکرات سه‌جانبه تهران مربوط می‌شود، تلاش ترکیه برای ایجاد کریدورهای متعدد است.
ترکیه به‌دنبال ایجاد دو کریدور متفاوت با ایران و روسیه است. کریدور اول که به‌نوعی برای امنیت غذایی جهان اهمیت بسیار دارد، کریدور غلات دریای سیاه است. بیش از یک ماه است که گفتگوها برای ایجاد این کریدور در جریان است و روز ۱۳ جولای مقامات ترکیه، روسیه، اوکراین و هیئتی از سازمان ملل متحد در استانبول برای حصول توافق در این راستا گرد هم آمدند.
حلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه، درباره این جلسه می‌گوید که این گروه بر سر مسائل فنی از جمله کنترل مشترک در مبادی خروجی و ورودی بنادر و تأمین امنیت ناوبری در مسیرهای انتقالی میان طرفین توافق کرده‌اند. این اقدام جز آن‌که وجههٔ ترکیه را در صحنه جهانی بهبود می‌بخشد، گمان می‌رود که عواید مادی نیز برای ترکیه داشته باشد.
پیشتر ایران نیز از ایجاد این کریدور غلات حمایت کرده و خواستار همکاری شده بود. اما ترکیه با ایران به دنبال آن است که کریدورهای زمینی خود را نیز فعال کند، از جمله خط ترانزیت کالا که امارات متحده عربی را از طریق بنادر جنوبی ایران به ترکیه پیوند می‌دهد. اما این خط ترانزیتی با مسائلی نظیر بروکراسی گمرکی و کمبود جایگاه‌های بنزین در ایران همراه است. از این رو راندمان پیش‌بینی‌شده را نداشته است. ترکیه به دنبال آن است که این موانع برطرف شود و با تجدید روابط ایران و ترکیه و امارات این روند تسریع شود.
ترکیه امیدوار است به‌واسطه این کریدورها و خطوط ترانزیت دیگری که منابع و کالاهای شرق را به غرب انتقال می‌دهد، علاوه بر به دست آوردن جایگاهی بین‌المللی و تأثیرگذار، از ارزآوری این پروژه‌ها برای کشور خود منتفع شود.
همه این موارد، دیدار اردوغان با رؤسای جمهور ایران و روسیه را به امری مهم و نسبتاً حیاتی برای این کشور بدل کرده است. ترکیه انتظار دارد که از این دیدارهای دوجانبه و سه‌جانبه، هم منافع مادی به دست آورد و آن را تقویت کند و هم با ایجاد همگرایی جهت انجام عملیات به شمال سوریه، اهداف امنیتی و داخلی خود را محقق گرداند.
