با حملات شدید اخیر روسیه به پایتخت اوکراین و شماری دیگر از مناطق اوکراین و بالاگرفتن بحث در باره استفاده از «پهپادهای انتحاری» ساخت ایران در این حملات، هم کم و کیف این پهپادها مورد توجه قرار گرفته است، هم تناقض وجود آنها در زرداخانه روسیه با ادعای جمهوری اسلامی که به هیچ طرف جنگ سلاحی نفروخته و نمی‌فروشد و هم نسبت این رابطه تسلیحاتی میان تهران و مسکو با قطعنامه ۲۰۳۱ سازمان ملل که سال ۲۰۱۵ پس از توافق برجام تصویب شد و ناظر بر محدودیت‌هایی ولو زمان‌مند برای مبادلات تسلیحاتی ایران است.
تکذیب و انکار جمهوری اسلامی مبنی بر این که هیچ سلاحی در اختیار روسیه قرار نداده، هم با واقعیت آنچه که در جبهه می‌گذرد و پهپادهایی از نوع شاهد که توسط اوکراینی‌ها سرنگون شده‌اند نمی‌خواند و هم با مواضع سیاسی و راهبردی جمهوری اسلامی که از زمان شروع جنگ اوکراین گاه و بی‌گاه بر زبان مقام‌های ارشد حکومت و به خصوص علی خامنه‌ای جاری شده است.
او از جمله در دیدار با ولادیمیر پوتین در اواخر تیرماه امسال در تهران ابتکار عمل رئیس‌جمهور روسیه را ستود و گفت: «جنگ یک مقوله خشن و سخت است و جمهوری اسلامی از اینکه مردم عادی دچار آن شوند به هیچ وجه خرسند نمی‌شود اما در قضیه اوکراین چنانچه شما ابتکار عمل را به دست نمی‌گرفتید، طرف مقابل با ابتکار خود، موجب وقوع جنگ می‌شد».
خامنه‌ای از ششم اسفند که جنگ اوکراین شروع شده بارها با خشنودی این جنگ را تشدیدکننده فروپاشی «نظم استکباری» و شکل‌گیری نظمی نوین به سود ایجاد «تمدن اسلامی» توصیف کرده است. با چنین درک و دیدگاهی منطقی است که جمهوری اسلامی هر چه که در توان دارد کمک کند تا روسیه از جنگ با اوکراین «پیروز» بیرون بیاید و «دماغ استکبار به خاک مالیده شود».
این نیز هست که روسیه تا کنون موضعی مبنی بر تکذیب دریافت تسلیحات از ایران نداشته است.
بر این مبنا و بر اساس مشاهدات عینی در جبهه‌ها تکذیب و انکار تهران در عدم دخالت تسلیحاتی در جنگ اوکراین را خود هواداران جمهوری اسلامی هم به سختی باور می‌کنند. در حملاتی که در سال‌های اخیر به تأسیسات نفتی عربستان یا برخی کشتی‌ها در ساحل امارات و حوزه‌های آبی در جنوب ایران شد هم، جمهوری اسلامی ابتدا هرگونه نقشی را انکار کرد، بعدتر اما تلویحاً و بعضاً آشکارا این حملات را نشانه‌ای از قدرت تسلیحاتی و نظامی خود عنوان کرد که با گشاده‌دستی در اختیار متحدان منطقه‌ای هم قرار داده می‌شود.
جدال حقوقی بر سر تحریم‌ها
در مورد این که ارسال تسلیحات از ایران به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین نقض قطعنامه ۲۲۳۱ است بحثی حقوقی و تفسیری در جریان است.
قطعنامه ۲۲۳۱ در سال ۲۰۱۵ و در پی حصول توافق برجام در شورای امنیت سازمان ملل تصویب شد و سایر قطعنامه‌های تحریمی قبلی را بلاموضوع کرد.
براساس این قطعنامه، به رغم کاهش تحریم‌ها ایران مجاز نبود تا سال ۲۰۲۰ یا دستکم تا زمانی که آژانس اتمی گزارش مبسوطی در باره شفافیت و بی‌خطربودن برنامه هسته‌ای ایران ارائه کند به صدور سلاح‌های متعارف بپردازد. گرچه هنوز هم بحث پرونده ایران در آژانس باز است، ولی تاریخ ۲۰۲۰ منقضی شده و ایران معتقد است که بند یادشده حالا دیگر فاقد موضوعیت است.
کشورهای غربی در توضیح مدعای خویش مبنی بر نقض قطعنامه ۲۲۳۱ از سوی ایران، هم به روح برجام و این قطعنامه که می‌بایست مبنایی برای سوق ایران به «رویکردهایی مبنی بر تنش‌زدایی و صلح و امنیت بیشتر در منطقه باشد» توجه می‌دهند و هم در عین حال به بندی از قطعنامه اشاره می‌کنند که براساس آن تا اکتبر سال ۲۰۲۳ تبادلات پیشرفته موشکی با ایران ممنوع است. موضع غربی‌ها این است که این بند به تبادلات مبتنی بر فنآوری‌های پیشرفته نظیر تکنولوژی پهپادی را هم قابل تعمیم است.
یک مشکل اساسی در این بحث این است که از یک طرف ایران اصولاً منکر ارسال سلاح و پهپاد به روسیه است و در عین حال در صورتی که بحثی هم در شورای امنیت درگیرد غیرممکن است که روسیه که خود یک طرف این ماجرا است یا چین علیه ایران و بازگشت رسمی تحریم‌ها موضع بگیرند. این اما نافی این نیست که کشورهای غربی ولو با اما و اگر، با استناد به تفسیر خود از قطعنامه ۲۲۳۱ و با تکیه بر مکانیسم ماشه که در قطعنامه ذکر شده درصدد برآیند کل تحریم‌های قبل از سال ۲۰۱۵ را احیا کنند. در متن قطعنامه ۲۲۳۱ آمده است که هر کشور شریک در توافق برجام می‌تواند در صورتی که کشور دیگر را ناقض تعهد تشخیص داد، این مکانیسم را فعال کند.
هر چه که هست در کنار چالش جوامع مدنی کشورهای غربی و دولت‌های آنها با جمهوری اسلامی بر سر اعتراضات کنونی در ایران و نوع حمایت‌هایی که از این اعتراض‌ها می‌توان کرد، و در کنار اثر اعتراضات کنونی بر سخت‌تر و پیچیده‌ترشدن بن‌بست مذاکرات احیای برجام، بحث دخالت تسلیحاتی جمهوری اسلامی در جنگ اوکراین هم حالا به مناقشاتی اضافه می‌شود که سیاست‌های پرمخاطره و ایدئولوژیک و بیگانه با منافع ملی و پیشرفت ایران برای این کشور رقم زده است.
مرحله کنونی جنگ از نگاه کرملین
تا آنجا که به «سود» روسیه از استفاده از پهپادهای ساخت ایران برمی‌گردد، واقعیت این است که استراتژی کرملین در حال حاضر از یک سو عمدتا بر تحکیم و تثیبت مناطق اشغالی و «ایجاد امنیت» برای آنها، و از دیگر سو بر حملات گسترده به شهرها و زیرساخت‌های مناطق مختلف اوکراین و امکانات تسلیحاتی این کشور است تا هم فضایی از رعب و وحشت و آچمزی در کل جامعه اوکراین ایجاد شود و هم قدرت تهاجمی و دفاعی این کشور تا حد ممکن تخریب گردد.
امید کرملین این است که از این طریق نه تنها مناطق اشغالی از تیررس حملات نیروهای اوکراینی مصون بمانند، بلکه رهبری اوکراین راهی جز قبول مذاکره و تن دادن به شرایط روسیه را نبیند.
کرملین البته به این هم امید بسته است که بازار پرتنش انرژی در جهان و افزایش بی‌سابقه تورم در کشورهای غربی حامی اوکراین، نهایتاً جوامع این کشورها را هم در تداوم این حمایت به شک و تردید و نفی سوق دهد.
با این همه، وضعیت نامطلوب ارتش در زمینه‌های تأمین پرسنل و امکانات نظامی و انگیزه نیروها که امکان تداوم نامحدود جنگ را نمی‌دهد، و از سویی هم تأثیر مخرب تحریم‌های غرب و چشم‌انداز منفی و نامساعد بیشتری که برای اقتصاد روسیه پیش‌بینی می‌شود دغدغه‌های جدی برای کرملین ایجاد کرده‌اند، به گونه‌ای که «پایان سریع‌تر جنگ» برای آن اولویت اساسی دارد.
بر چنین متن و بستری است که به‌کارگیری پهپادهای ساخت ایران اهمیت کلیدی و راهبردی برای روسیه پیدا کرده‌اند.
«سود» به کارگیری شاهد برای روسیه
پهپادهای شاهد ۱۳۶ که در روسیه به آنها گران ۲ گفته می‌شود را به غلط پهپادهای کامیکازه یا انتحاری می‌‌نامند. کامیکازه در زبان ژاپنی به معنای «باد الهی» است و در جریان جنگ جهانی دوم به حملات انتحاری‌ای گفته می‌شد که از سوی نیروی هوایی ارتش امپراتوری ژاپن علیه کشتی‌های جنگیِ نیروهای متفقین صورت می‌گرفت. خلبانان کامیکازه به‌عمد تلاش می‌کردند که هواپیمای خود را که معمولاً به مواد منفجره و انواع بمب‌ها یا مخازن پر از سوخت مجهز بود به کشتی‌های جنگی بکوبانند.
پهپادهای شاهد اما بدون سرنشین‌اند و کاربرد لفظ انتحاری برای آنها شاید فاقد موضوعیت باشد. اصطلاح «پهپادهای یک بار مصرف» بیشتر در باره آنها مصداق دارد.
از حدود یک ماه پیش که دوائر امنیتی ارتش بریتانیا از کاربرد شاهد ۱۳۶ توسط نیروهای روسیه خبر دادند به تدریج حضور این پهپادها در جنگ شدت بیشتری گرفت و در حملات سخت و ویرانگر یکی دو هفته اخیر به نفاظ مختلف اوکراین نقش محوری داشته‌اند.
شاهد ۱۳۶ در عمل نوعی ابتدایی و ارزان و در عین حال مهلک، ویرانگر و مؤثر از پهپادهای موجود در گستره بین‌المللی است. این پهپادها بردی چشمیگر معادل تا ۲۵۰۰ کیلومتر دارند و می‌توان آنها را از روی کامیون هم به پرواز درآورد. هر فروند پهپاد حدود ۲۰ هزار دلار ارزش دارد و با کلاهک انفجاری خود این قدرت را هم دارد که یک تانک را منفجر کند. قبل از حملات اخیر به شهرها از این پهپادها عمدتاً برای حمله به مواضع تانک و توپخانه اوکراین استفاده می‌شد.
بهای هر موشک متعارف که حالا زرادخانه روسیه با کمبود نسبی‌اش روبه‌رو است دستکم یک میلیون دلار برآورد می‌شود. فرای ارزان‌تربودن فاحش، امکان پرواز نوسانمند و در ارتفاع پایین که تشخیص آنها را برای رادرهای ضدهوایی کم و بیش دشوار می‌کند، انعطاف‌پذیری در هدایت و اعزام به سوی هدفی دیگر یا تاخیر یا لغو کلی مأموریت همه و همه مزیت‌هایی هستند که استفاده از پهپادها را در قیاس با موشک مؤثرتر و «به‌صرفه‌تر» می‌کنند. این نیز هست که طول موشک معمولاً دو برابر طول سه و نیم متری پهپاد است و این هم امتیازی دیگری برای پهپاد است.
ضعف و مشکل پهپادها در قیاس با موشک سرعت پایین‌تر آنهاست که بیش از ۱۸۰ کیلومتر در ساعت نیست، و همین به طور بالقوه هدف قرار دادن آنها حتی با تفنگ‌های متعارف را ممکن می‌کند. صدای بلند آنها نیز موجب می‌شود که مکان‌یابی سریع و حمله سریع به آنها عملی‌تر باشد.
در حمله گسترده شنبه‌شب، ۲۳ مهر، به روایت ارتش اوکراین ۸۵ درصد پهپادهای اعزامی از سوی روسیه هدف حمله قرار گرفتند و نتوانستند ماموریت خود را عملی کنند. این رقم معادل ۳۷ پهپاد بوده است. به عبارتی ۶ پهپاد از پس این مأموریت برآمده‌اند.
کشوری که از فناوری‌های مشابه شاهد ۱۳۶ استفاده می‌کند، با توجه به ارزان بودن این پهپادها شمار کثیری از آنها را در آن واحد به پرواز درمی‌آورد با این احتساب که دستکم یک پنجم آنها از تیررس دفاع ضدهوایی در امان می‌مانند و قادر به انجام مأموریت هستند.
دود «شاهد» در چشم منافع و امنیت ملی ایران
البته در جنگ اوکراین تنها شاهد ۱۳۶ نیست که به جنگ جنبه پهپادی داده است، بلکه اوکراین هم ورای استفاده از پهپادهای بیرقدار ترکیه نوعی از این تسلیحات پیشرفته مشابه با عنوان «سویچ بلید» را که آمریکا در اختیارش گذشته نیز مورد استفاده قرار می‌دهد.
این که روسیه در این مرحله، با به کارگیری شاهد ۱۳۶ و تسلیحات مشابه و با حملات گسترده به شهرها و مناطق مسکونی و زیرساخت‌های اوکراین به هدف خود در مرعوب‌سازی و به تمکین‌واداشتن رهبری اوکراین برای مذاکره موفق شود، جای تردید بسیار است، چرا که هم متحدان اوکراین سلاح‌های مشابه بیشتری در اختیارش قرار خواهند داد، هم در تقویت و بهبود سامانه ضددفاعی آن تسریع خواهند کرد و هم احتمالاً بحث تحویل سلاح‌های پیشرفته‌تر، حساس و مؤثرتری برای پیشرفت در جبهه، از جمله تانک‌های ساخت غرب بیشتر بالا خواهد گرفت و وضعیت مصداق «بجنگ تا بجنگیم» خواهد شد.
هر چه که هست، درک و دریافت ایدئولوژیک و پرخطر و آسیب‌زایی که در باره معادلات و مناسبات بین‌المللی بر ذهن هسته سخت قدرت در ایران حاکم است، حیات و ممات خود و امنیت و مناسبات ایران را بیش از پیش با معادلات جنگ اوکراین گره زده است و در توهم محض نسبت به پیروزی حتمی روسیه و «شکست استکبار و فروپاشی نظم موجود» است.
این در حالی است که بسیاری از کشورهای مقتدر جهان، مانند هند و ترکیه و برزیل و آرژانتین و آفریقای جنوبی و حتی چین که موضعی کم و بیش بی‌طرفانه در جنگ اتخاذ کرده‌اند دور از عقل و تدبیر مبتنی بر رعایت منافع ملی خود دانسته‌اند که مثل جمهوری اسلامی سر در زیر برف کنند و خود را به شدت در جنگ درگیر سازند.
این که در کی‌یف بحث قطع رابطه با ایران بیش از پیش جدی شده نشان می‌دهد که تا چه حد واقعیت حضور تسلیحاتی جمهوری اسلامی در جنگ برای دولت اوکراین جدی و خصمانه شده و انکار و تکذیب جمهوری اسلامی هم کمتر محلی از اعتبار و اعتنا یافته است.
تا اینجا شابد بتوان گفت که استفاده شدیدتر از شاهد ۱۳۶ نه تنها کمکی به پایان سریع‌تر جنگ اوکراین نکرده است، بلکه سطح تنش در این جنگ و تلاش برای تجهیز تسلیحاتی بیشتر این کشور و قادرساختن آن به اقدامات دفاعی و تهاجمی قوی‌تر متقابل را شدیدتر کرده است.
در عین حال سطح تنش و تشنج سیاسی بین‌المللی پیرامون ایران و مواضع و رویکردهای جمهوری اسلامی هم به سطحی بالاتر رفته است، با آسیب‌ها و ضرر و زیان‌های بیشتری که متوجه منافع و جایگاه ایران در عرصه بین‌المللی می‌کند و فشارها و آسیب‌هایی که احتمالاً برای امنیت ملی و زندگی و آینده جامعه ایران به دنبال می‌آورد.
