روابط اوکراین و ایران در پی سی سال پایین و بالاشدن، اکنون در پایین‌ترین سطح خود قرار دارد.
رئیس‌جمهور اوکراین در خلال دیدار هفتهٔ گذشته با وزیر خارجهٔ اسرائیل، ایران را «دشمن مشترک» دو کشور خواند. این سخنان نه تنها بخشی از تلاش‌های کی‌یف برای ترغیب اسرائیل به ارسال کمک‌های تسلیحاتی است بلکه همچنین بیانگر احساسات حاکم بر جامعهٔ اوکراین است که ایران را همدست روسیه در جنگ علیه اوکراین می‌داند.
نقش ایران در تهاجم نظامی روسیه
یک سال پیش که روسیه حملهٔ گستردهٔ خود علیه اوکراین را آغاز کرد، کمتر کسی در کی‌یف تصور می‌کرد تهران از معدود متحدان مسکو شود، هرچند از ابتدا نشانه‌هایش چندان پوشیده نبود، چنانکه در همان روز اول تهاجم نظامی گستردهٔ روسیه، ابراهیم رئيسی طی تماس تلفنی با ولادیمیر پوتین به همتای خود گفت «نگرانی‌های امنیتی روسیه را در خصوص فعالیت‌های بی‌ثبات‌کنندهٔ آمریکا و متحدانش در ناتو درک می‌کنیم».
رئیس‌جمهور ایران نه تنها حملهٔ ارتش روسیه به اوکراین را محکوم نکرد بلکه ابراز امیدواری کرد «آنچه اتفاق می‌افتد، به نفع ملت‌ها و منطقه تمام شود».
پنج ماه پس از این گفت‌وگوی تلفنی و درحالی‌که گزارش‌های متعدد از جنایات جنگی بالقوهٔ ارتش روسیه در اوکراین حکایت داشت، علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، صراحتاً ولادیمیر پوتین را ستود و ادعا کرد اگر رئیس‌جمهور روسیه «ابتکار عمل» را در اوکراین به دست نمی‌گرفت، «ناتو به بهانهٔ کریمه همین جنگ را به راه می‌انداخت».
دو ماه پس از این گفت‌وگو، ارتش اوکراین برای اولین بار با پهپادهای ساخت ایران مواجه شد و از آن پس روسیه به دفعات از پهپادهای انتحاری ساخت ایران استفاده کرده است. ایران که در زمان جنگ با عراق بارها هدف حملات گسترده قرار گرفته بود، اکنون سلاحی به روسیه تحویل داده که برای کشتار غیرنظامیان و تخریب زیرساخت‌هایی به گار گرفته می‌شود که در مقاطعی سراسر اوکراین را به سرما و خاموشی فرو برده است.
گزارش‌ها حاکی است ایران پهپادهای خود را به‌گونه‌ای تغییر داده که قدرت تخریبی آن‌ها افزایش یابد. مستشاران ایرانی هم در روسیه و مناطق اشغال‌شدهٔ اوکراین مستقر شده‌اند تا استفاده از این تسلیحات مخرب را به نظامیان روس آموزش دهند. از تصاویر برمی‌آید که برخی سربازان روس جلیقهٔ ضدگلوله و کلاه‌خود تولید ایران بر تن دارند و به نارنجک‌های ایرانی مجهزند. در میان گزارش‌ها از احتمال تحویل موشک‌های بالیستیک ایرانی به مسکو، کی‌یف هشدار داد که با این گام، تهران از خط قرمز عبور خواهد کرد.
از اواسط پاییز گذشته وزیر خارجهٔ اوکراین به رئیس‌جمهور این کشور پیشنهاد داد که اوکراین روابط دیپلماتیک با ایران را قطع کند. او به‌تازگی گفت که این پیشنهاد تحت بررسی است.
دیپلمات اوکراینی که روابط با ایران زیر نظر اوست چه می‌گوید؟
ماکسیم صبح (Maksym Subkh)، نمایندهٔ ویژهٔ رئيس‌جمهور اوکراین در امور خاورمیانه، هم‌صدا با سایر مقامات اوکراینی تأکید کرده است که همکاری ایران با روسیه در جنگ علیه اوکراین باید فوراً متوقف شود:
«بدون شک ایران همیشه یک شریک منطقه‌ای بسیار مهم برای اوکراین بوده. روابط قوی تجاری-اقتصادی و پروژه‌های صنعتی جدی داشتیم. این واقعیت که ایران مناسبات دوستانه با اوکراین را قربانی همکاری نظامی خود با روسیه کرده، قطعاً برای ما بسیار تأسف‌بار است. هم وزیر خارجه و هم رئیس‌جمهور اوکراین مکرراً ایران را فراخوانده‌اند به پایان‌دادن به همکاری با روسیه که به اوکراین و مردم ما آسیب می‌رساند و بر روابط کشورهایمان تأثیر به‌شدت منفی گذاشته است. طی تماس‌هایی که با طرف ایرانی داشتیم، همواره توجه آن‌ها را به این نکته جلب کرده‌ایم که سود ایران از همکاری نظامی با روسیه در مقایسه با پیامدهای مخرب آن بسیار ناچیز خواهد بود.»
مقامات ایرانی می‌کوشند دو موضوع را از هم جدا کنند: می‌گویند همکاری ما با روسیه از جمله در عرصهٔ فنی-نظامی یک بحث است و استفادهٔ تسلیحات ایرانی در اوکراین بحث دیگری است که گویا هیچ ارتباطی به ایران ندارد. واکنش کی‌یف به این اظهارات چیست؟
چنین توضیحاتی نمی‌تواند ما را قانع کند، چراکه شواهد متعددی وجود دارد که همدستی ایران در تهاجم نظامی روسیه علیه اوکراین را تأیید می‌کند. این شواهد برای ما کافی است تا اوضاع واقعی را درک کنیم. به همین دلیل از ایران خواسته‌ایم در جنگ روسیه علیه اوکراین دخالت نکند. روابط ما تا زمانی که روسیه از تسلیحات ساخت ایران علیه اوکراین استفاده می‌کند، نمی‌تواند بهبود یابد.
مهم این نیست ایران چه زمانی تسلیحات خود را به روسیه فروخته، مسئله این است که روسیه از این تسلیحات علیه مدافعان و غیرنظامیان اوکراینی استفاده می‌کند. شواهد غیرقابل‌انکار نشان می‌دهد روسیه در جنگ علیه اوکراین سلاح‌های ایرانی را نیز به کار گرفته و این غیرقابل‌قبول است. از ایران انتظار داریم همهٔ اقدامات لازم را انجام دهد تا تسلیحات ساخت این کشور توسط روسیه علیه اوکراین استفاده نشود.
بین نمایندگان ایران و اوکراین در عمان نشستی در این زمینه برگزار شد. می‌توانید توضیح دهید هدف کی‌یف از مشارکت در این نشست چه بود و آیا این رایزنی‌ها ادامه خواهد یافت؟
فکر می‌کنم اطلاعات کافی دربارهٔ نشست عمان در اختیار عموم قرار گرفته. هدف اصلی کی‌یف این بود که شواهد موجود از به‌کارگیری تسلیحات ایرانی در اوکراین را به طرف ایرانی نشان دهد. جمع‌آوری شواهد ادامه دارد و اگر مسئولان اوکراینی به رایزنی مجدد با ایران در این مورد نیاز داشته باشند، دیدار بعدی برنامه‌ریزی خواهد شد. اما در حال حاضر ادامهٔ این رایزنی‌ها در دستور کار نیست.
برخلاف حکومت جمهوری اسلامی که رهبر آن صراحتاً حامی کرملین در جنگ علیه اوکراین است، اپوزیسیون و ایرانیان مقیم خارج طرف اوکراین را گرفته‌اند و در بسیاری شهرهای جهان تظاهرات مشترک فعالان ایرانی و اوکراینی ازجمله برای محکومیت حمایت تسلیحاتی ایران از روسیه در جنگ علیه اوکراین برگزار شد. آیا دولت اوکراین قصد برقراری روابط با مخالفان جمهوری اسلامی را دارد؟
تا زمانی که روابط دیپلماتیک‌مان با ایران برقرار است، سیاست ما این است که صرفاً با نمایندگان رسمی این کشور در تماس باشیم. انتظار داریم رهبری جمهوری اسلامی در رویکرد خود بازبینی کند. از این‌که ایران همواره تأکید کرده الحاق کریمه، دونباس یا سایر مناطق اوکراین به روسیه را به رسمیت نمی‌شناسد، استقبال می‌کنیم. در سایر موارد نیز لازم است بر پایهٔ حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل عمل کنند.
در حال حاضر روابط دیپلماتیک اوکراین و ایران به یک نخ وصل است؛ رسماً قطع نشده اما عادی هم نیست. در چه شرایطی وضعیت مشخص می‌شود؟ ایران برای بازسازی روابط خود با اوکراین باید چه کاری انجام دهد؟ و یا چه اتفاقی ممکن است اوکراین را به قطع روابط دیپلماتیک با ایران ترغیب کند؟
ایران باید همکاری فنی-نظامی با روسیه را که در تضاد با منافع و امنیت اوکراین است، متوقف کند و هیچ‌گونه تسلیحاتی که به شیوه‌های جنایتکارانه علیه اوکراین استفاده می‌شود، به روسیه تحویل ندهد. هر زمان اطمینان یابیم تهران در این مسیر گام برمی‌دارد، عادی‌سازی روابط‌مان آغاز خواهد شد و دوباره شرکایی خواهیم بود که در طول سه دههٔ گذشته بوده‌ایم.
امید ما این است که روابط اوکراین و ایران احیا شود. ما خواهان تشدید تنش نیستیم، اما مشارکت ایران در جنگ روسیه علیه اوکراین را تحمل نمی‌کنیم و به دخالت ایران در جنگ روسیه پاسخ قاطعانهٔ سیاسی-دیپلماتیک خواهیم داد.
به نظر می‌رسد مقامات ایرانی به نگرانی‌ها یا خواسته‌های کی‌یف و متحدانش توجه نمی‌کنند. می‌دانم دادستانی کل اوکراین به‌دلیل استفادهٔ روسیه از پهپادهای ایرانی تحقیقات کیفری انجام می‌دهد و روی پرونده‌ای کار می‌کند که احتمالاً نهایتاً به دادگاه بین‌المللی ارجاع خواهد شد. آیا اوکراین غیر از بیانیه و محکومیت، ابزاری برای وادارکردن ایران به انصراف از مشارکت در تهاجم نظامی روسیه دارد؟
دیپلمات‌های اوکراینی مصمم‌اند از تمام ابزارهای موجود در چارچوب حقوق بین‌الملل استفاده کنند. شرکای نزدیکی در غرب و در خاورمیانه داریم که آن‌ها نیز نگران فعالیت ایران در منطقه و نفوذ این کشور در کشورهای همسایه هستند و در رویکردمان بر یک موضع هستیم و از حمایت آن‌ها برخورداریم.
اما تاکید می‌کنم که ما به دنبال تشدید تنش نیستیم. امیدواریم تهران نیز سیاستی را برگزیند که مسئولین این کشور در لفظ آن را بیان کرده‌اند و هر کاری که لازم باشد برای تنش‌زدایی در روابط دوجانبه انجام دهند. خواستهٔ ما پیچیده نیست: برای حفظ روابط دوستانه با اوکراین، ایران باید به همکاری با روسیه در جریان جنگ علیه اوکراین و اوکراینی‌ها پایان دهد.
سفارت اوکراین در ایران، با کاردار اما بدون سفیر
عرضهٔ پهپادهای ایرانی به روسیه روابط دو کشور را مخدوش کرده و اوکراین استوارنامهٔ سفیر ایران در اوکراین را لغو کرد و شمار کارمندان سفارت ایران در کی‌یف را نیز کاهش داد. سفیر پیشین اوکراین در تهران پس از پایان دوره‌اش به کی‌یف بازگشت و تعیین سفیر جدید به تصمیم رئیس‌جمهور اوکراین و آیندهٔ روابط بین دو کشور بستگی دارد.
یوگن کرافچنکو (Yevgen Kravchenko)، کاردار سفارت اوکراین در ایران، دربارهٔ تغییر کیفیت کار دیپلمات‌های اوکراینی در تهران چنین توضیح می‌دهد:
سرنگونی هواپیمای اوکراینی در سال ۲۰۲۰ اولین آزمون سخت برای روابط اوکراین و ایران بود و این موضوع همچنان مشکل‌ساز است. با تهاجم گستردهٔ روسیه، موضوع پهپادها نیز اضافه شده است.
پیش از آن چشم‌انداز خوبی برای توسعهٔ روابط دوجانبه در بسیاری از زمینه‌ها داشتیم. روابط دوستانه بین مردم دو کشور نیز همواره برقرار بوده. تجار دو کشور علاقه‌مند بودند با فرصت‌ها و ظرفیت‌های یکدیگر آشنا شوند و به نظر می‌رسد با وجود محدودیت‌ها، پیشرفت خوبی حاصل شده بود. اما در پی رویدادهای اخیر، ارتباطات‌مان تحت‌تأثیر قرار گرفته.
در عین حال در سال گذشته، وزرای خارجهٔ اوکراین و ایران شش گفتگوی تلفنی ازجمله در موضوع جنگ و پهپادهای ایرانی داشتند که نشان می‌دهد ارتباطات برقرار است. در حال حاضر، سفارت در تلاش است تا سطح مناسبی از کمیت و کیفیت تماس‌ها در همهٔ سطوح را حفظ کند، اول از همه برای آن‌که استدلال‌های خود را به طرف مقابل منتقل کنیم.
حضور وابستهٔ نظامی اوکراین در مراسم سالگرد انقلاب اسلامی تعجب و اعتراض برخی کاربران در شبکه‌های اجتماعی را برانگیخت. چرا نمایندگان اوکراین دعوت کسانی را پذیرفته‌اند که ممکن است مسئول ارسال پهپادهای ایرانی به روسیه باشند؟
از دید من این هیاهو بی‌مورد بود. کار نمایندگان سفارت شرکت در رویدادهای رسمی کشور میزبان است. ما این گردهمایی‌ها را فرصتی می‌دانستیم تا ارتباط‌مان را گسترش دهیم و موضع خود را برای طرف مقابل تفهیم کنیم. این یک روال معمول در جهان است که ما نیز از آن پیروی می‌کنیم.
معتقدیم هنوز فرصت برای دیپلماسی از میان نرفته. هنوز امید به حل مسائل کنونی وجود دارد، به‌شرط پایان حمایت ایران از تهاجم نظامی روسیه علیه اوکراین. مقامات ارشد کشورمان خطوط قرمز را در مورد همکاری‌های فنی-نظامی ایران و روسیه مشخص کرده‌اند، که امیدوارم از آن عبور نکنند.
می‌دانیم در حال حاضر ایران و روسیه فعالانه برای توسعهٔ روابط دوجانبه می‌کوشند. در عین حال ایران بر اصول خود پایبند است، ازجمله حامی تمامیت ارضی اوکراین است و سرزمین‌های اشغال‌شده را به‌عنوان بخشی از خاک روسیه به رسمیت نشناخته است. پس، به‌رغم تنش‌ها، نکات مشترک نیز بین کشورهایمان وجود دارد.
اوکراین همواره بر آمادگی خود برای گفت‌وگو تأکید کرده و از ایران انتظار دارد در قبال جنگ روسیه موضع سازنده اتخاذ کند.
احترام به تمامیت ارضی مختص اوکراین نیست بلکه در وحلهٔ نخست ناشی از نگرانی‌های تهران در مورد اختلاف‌های ارضی و مشکلات موجود در مناطق مرزی خود ایران است. آیا شما از نقشی که ایران در جنگ روسیه علیه اوکراین برگزیده، متعجب شده‌اید؟
پذیرش آنچه در اوکراین رخ می‌دهد بسیار دشوار است و هرگونه حمایت خارجی از روسیه در جنگ علیه کشورمان دردناک است. ارسال پهپاد به روسیه توسط ایران نه تنها اعتراض مقامات رسمی را برانگیخته بلکه بر افکار عمومی در اوکراین تأثیر بسزایی داشته است. نگاه مردم اوکراین نسبت به ایران تغییر کرده و برخی شرکت‌های اوکراینی هم از ادامهٔ همکاری با ایران خودداری کرده‌اند.
البته از حمایت شهروندان عادی ایران که از صمیم قلب حامی اوکراین هستند و برای ما آرزوی پیروزی سریع دارند، آگاه و خوشحالیم.
سعی می‌کنم علی‌رغم تحلیل واقع‌بینانه‌ای از وضعیت کنونی، خوشبین بمانم. از تلاش دیپلمات‌های ایرانی برای حفظ روابط غافل نیستیم. امیدوارم که با تلاش مشترک بتوانیم از این وضعیت عبور کنیم و در نهایت روابطی داشته باشیم که منافع دو کشور را تأمین کند.
آیا در دیدار نمایندگان ایران و اوکراین در پاییز گذشته توافقی در این زمینه حاصل شد؟
یک نشست مشترک در پایان سال گذشته بین کارشناسان اوکراین و ایران برگزار شد؛ یک نشست کاری که طی آن هیئت‌های دو کشور در مورد شواهدی که تا آن تاریخ جمع‌آوری شده بود و استدلال‌های اوکراین در این باره تبادل‌نظر کردند. در پایان جلسه هر هیئت بر موضع خود باقی ماند. اکنون در اوکراین، کارشناسان به بررسی بازمانده‌های پهپادهای سرنگون‌شده و جمع‌آوری شواهد ادامه می‌دهند.
در حال حاضر، ایران ارسال سلاح و مشارکت در جنگ روسیه علیه اوکراین را تکذیب و تأکید می‌کند بی‌طرفی را حفظ کرده، اما شواهد جمع‌آوری‌شده توسط کارشناسان اوکراینی و بین‌المللی بر واقعیت دیگری دلالت می‌کند.
