شهروندان ترکیه روز ۲۴ اردیبهشت برای انتخاب رئیس‌جمهور و نمایندگان مجلس ترکیه به پای بیش از ۱۹۰ هزار صندوق رأی رفتند. مشارکت ۸۸.۹۲ درصدی مردم این کشور اگرچه مجلس ترکیه را شکل داد اما انتخابات ریاست‌جمهوری را به دور دوم کشاند.
بر اساس قانون اساسی تغییرکردهٔ ترکیه در سال ۲۰۱۸، مجلس ترکیه از ۶۰۰ کرسی تشکیل می‌شود. نگاهی به آمار نمایندگان و احزابی که کرسی‌های این مجلس را به دست آورده‌اند، نشان می‌دهد که محافظه‌کارترین مجلس تاریخ صدسالهٔ جمهوری ترکیه تشکیل شده است.
۲۴ حزب مختلف در فرایند انتخاباتی ترکیه به‌صورت مستقل یا در قالب ائتلاف حضور داشتند. در جریان انتخابات مجلس پنج ائتلاف و در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری نیز شاهد حضور سه ائتلاف بودیم. با این حال در دورهٔ جدید مجلس، نمایندگانی از ۱۶ حزب سیاسی حضور خواهند داشت.
با نگاهی به ایدئولوژی‌های این ۱۶ حزب سیاسی می‌توان گفت که ۱۰ حزب در سمت راست طیف سیاسی و شش حزب در طیف چپ قرار دارند. از این مجموعه حداقل ۴۰۴ نماینده خود را «ملی‌گرا»، «محافظه‌کار/اسلام‌گرا» یا «ملیگرای -محافظه‌کار/اسلام‌گرا» معرفی می‌کنند.
اگر مجموع آرای چهار حزب ملیگرای اصلی ترکیه یعنی حزب خوب، حزب حرکت ملی، حزب ظفر و حزب بزرگ اتحاد را در نظر بگیریم، می‌بینیم که بیش از یک‌چهارمِ رأی‌دهندگان به احزاب ملیگرای ترک رأی داده‌اند.
مجموعه این احزاب ملی‌گرا در حدود ۱۲میلیون و پانصد هزار رأی داشته‌‌اند (از ۵۵ میلیون و ۸۳۳ هزار رأی) و توانسته‌اند ۹۳ کرسی از ۶۰۰ کرسی مجلس را به دست آورند. برخی احزاب نیز نتوانستند سد انتخاباتی را بشکنند و وارد مجلس شوند.
این آمار صرفاً مربوط به احزابی است که ملی‌گرایی خود را به‌صورت علنی بیان کرده‌اند، این در حالی است که ایدئولوژی ملی‌گرایی در گفتمان حزب جمهوری‌خواه خلق و حزب عدالت و توسعه که بیش از ۶۱ درصد آرای مردمی در مجلس را به خود اختصاص داده‌اند نیز موج می‌زند. اما نکتهٔ قابل‌توجه این‌جاست که این هر دو حزب بزرگ ترکیه برای این‌که بتوانند در صحنهٔ شطرنج سیاسی ترکیه باقی بمانند، هر دو با احزاب ملی‌گرا ائتلاف کرده‌اند.
تلاش‌های اخیر کمال کلیچداراوغلو از یک سو برای ایجاد ائتلاف دیگر با حزب ظفر و از دیگر سو اختیار زبانی ملی‌گرا‌تر را باید در نتیجه افزایش ملی‌گرایی در ترکیه دانست.
با این حال همهٔ کسانی که در بلوک ملی‌گرایی در قالب احزاب مختلف جای دارند، حتی اگر دغدغه‌های مشابهی داشته باشند، از منظر رویکرد سیاسی و تمایلات دینی در یک جبهه قرار ندارند و می‌توان آن‌ها را از منظر دینی در دو قالب اسلام‌گرا و سکولار از هم متمایز کرد.
تسلط ملی‌گرایی محافظه‌کار/اسلامی بر سیاست ترکیه
حزب حرکت ملی ترکیه قدیمی‌ترین و مهم‌ترین حزب ملیگرای ترکیه است که اکثر احزاب ملیگرای موجود از آن منشعب شده‌اند. این حزب برخلاف پیش‌بینی نظرسنجی‌های ترکیه -که بیش از هفت درصد پیش‌بینی نکرده بودند- توانست اندکی بیش از ۱۰ درصد مجموع آرا در مجلس را به دست آورد.
این حزب اما چند سالی است به‌خاطر ائتلافی که در سال‌های گذشته با حزب عدالت و توسعه و اخیراً با حزب هداپار و باز هم حزب رفاه داشته، حزبی ملی‌گرا – محافظه‌کار/اسلام‌گرا قلمداد می‌شود.
انگ محافظه‌کاری یا اسلام‌گرایی برای این حزب صرفاً به‌خاطر ائتلاف موجود نیست بلکه به‌خاطر رویکرد تاریخی حزب نیز هست.
اگرچه می‌توان پیوند ملی‌گرایی و اسلام در ترکیه را به قرن ۱۹ و به روشنفکران عثمانی مانند یوسوف آکچورا رساند، اما آن‌چه برای امروز ترکیه و در مورد حزب حرکت ملی مهم است، جمله‌ای است که آلپ ارسلان تورکش، رئيس سابق این حزب، در دهه ۱۹۷۰ گفته بود که برای مدت‌ها شعار این حزب هم بود: «ما به اندازه کوه خدا ترک و به اندازه کوه حرا مسلمانیم».
کوه خدا یا تیان شان رشته کوهی در آسیای مرکزی است. بر اساس اساطیر ترکی، سواحل دریاچه ایسیک در این منطقه زادگاه ترکان است. کوه حرا نیز اشاره به جبل النور دارد که غار حرا در آن قرار گرفته است. او با این گفته مسیر جدیدی در روند ملی‌گرایی ترک گشود که برخی محققان آن را سرآغاز ملیگرای محافظه کار/اسلامی در ترکیه دانسته‌اند.
این رگه اسلام‌گرایی با کودتای ۱۹۸۰ ایدئولوژی ملی‌گرا-محافظه کار/اسلام‌گرا را از طریق سیاستی به نام سنتز ترک-اسلام نه تنها در این حزب بلکه در میان بخش قابل‌توجهی از جامعهٔ ترکیه تثبیت کرد. بعدتر رگه‌های این باور به خلفِ تورکش، دولت باغچه‌لی، رسید و همین مسیر زمینهٔ لازم برای اتحاد رجب طیب اردوغان، رئیس حزب عدالت و توسعه، و باغچه‌لی را فراهم کرد.
ائتلاف این دو حزب در شرایطی بود که در سال ۲۰۱۵ باغچه‌لی در یک سخنرانی گفته بود «اردوغان، تو دشمن زندهٔ ترک هستی». خود اردوغان نیز در سال ۲۰۱۳، زمانی که جریان «حل مسئله» در ترکیه تحت قانون پایان‌دادن به تروریسم و تقویت یکپارچگی اجتماعی و در گفت‌وگو با نیروهای کُرد این کشور آغاز شد، گفته بود که «ما ملی‌گرایی را زیر پا گذاشتیم».
اما این دو در سال ۲۰۱۸ و پیش از انتخابات پارلمانی و ریاست‌جمهوری ترکیه تصمیم به همکاری گرفتند و ائتلاف خود را ائتلاف جمهور نام نهادند و این‌گونه گفتمان ملی‌گرا با اسلام‌گرایی بیش از پیش تلفیق شد.
به هم پیوستن این دو گروه و تلفیق این دو گفتمان بال راست سیاست ترکیه را تقویت کرد؛ جریان سیاسی‌ای که علی‌رغم قوام‌دهی به محافظه‌کاری در کشور، به‌نوعی در خود مکانیزم ترمز نیز دارد. این ائتلاف از یک سو سیاست‌ها امنیتی را پی می‌گیرد که نمود عیان آن صنایع دفاعی ترکیه است و از دیگر سو «سازمان دولت‌های ترک» را شکل می‌دهد.
اما در عین‌حال چرخش‌های اخیر پدیدآمده در سیاست خارجی ترکیه در منطقه نیز محصول سال‌هایی است که این دو ائتلاف در کنار یکدیگر کار می‌کنند. نه تنها سیاست خارجی و صنایع نظامی که همراهی این دو گروه با یکدیگر سبب بهبود وضعیت بروکراسی در کشور شد، چرا که اکثر دستگاه بروکراسی ترکیه در ید اختیار نیروهای حزب حرکت ملی است. بر این لیست می‌توان توان کنترل پارلمان، حذف رقبا، سیاست‌های اقتصادی پوپولیستی و... را افزود که بدون این همگامی ممکن به نظر نمی‌رسید.
سکولاربودن و ملی‌گراماندن
ملی‌گرایی ترک را تا دهه ۱۹۵۰ می‌توان ایده‌ای پیشرو دانست که ارزش‌های لیبرال سیاسی را با خود به‌نفع جامعه ترک اما در دشمنی با سایر ملی‌گرایی‌های دیگر پرورانده است. اما از زمانی که ملی‌گرایان ترکیه، که میان‌شان باورهای مارکسیستی و سکولار نیز حضور داشت، نیروهای چپ را به‌عنوان دشمن سیاسی معرفی کردند، به دشمنان سابق خود نزدیک شدند و به دامان محافظه‌کاری و اسلام‌گرایی غلتیدند.
پژوهش‌های اجتماعی ترکیه نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر ارزش‌های ملی‌گرایی در جامعهٔ ترکیه بیش از ارزش‌های اسلامی به مردم این کشور هویت می‌بخشد. از این رو تحلیلگران سیاسی‌ای مانند روشن‌چاکیر معتقدند ملی‌گرایی از میانه دهه ۲۰۱۰ به این سو در حال هضم اسلام‌گرایی در ترکیه است.
به نظر می‌رسد که این ملی‌گراییِ در حال گسترش در ترکیه یک ملی‌گرایی سکولار است. اگرچه در سال‌های میانه ۲۰۱۰ ملی‌گرایان سکولار ترکیه چندان نماینده‌ای نداشتند، اما به‌وجودآمدن «حزب خوب» از دل حزب حرکت ملی در سال ۲۰۱۷، مأمنی شد تا به‌ویژه جوانانی که خود را دیندار نمی‌دانستند اما گفتمان ملی‌گرایی را مال خود کرده بودند، از این حزب استقبال کنند.
این حزب تنها جایگاه جوانان سکولار نیست، حزب ظفر که در سال ۲۰۲۱ توسط امید اُزداغ به وجود آمد بخش دیگری از این جوانان را نمایندگی می‌کند؛ جوانانی که به‌ویژه از سیاست‌های مهاجرتی دولت و مسئلهٔ پناهندگان سوری و البته اقتصاد خشمگین‌اند.
در نگاه به آمار انتخابات و میزان رأیی که جناح سکولار و محافظه‌کار به دست آورده‌اند، می‌توان پیشی‌گرفتن میزان رأی به احزابی که وعدهٔ گذار از ملی‌گرایی محافظه‌کار/اسلام‌گرا می‌دهند را مشاهده کرد.
برخلاف ملی‌گرایان محافظه‌کار، کسانی که باورهای سکولار دارند، با جهان عرب چندان همسویی ندارند و بر آن هستند که ترکیه نباید وارد مناسبات جهان عرب شود. آن‌ها خواهان رابطه‌ای متعادل با غرب در عین نزدیکی به کشورهای ترک‌زبان هستند.
واردنشدن به مناسبات جهان عرب آموزهٔ آتاتورک است. اما آتاتورک و آموزه‌های او برای ملی‌گرایان سکولار دیگر یک ایدئولوژی رسمی نیست، بلکه آن‌ها به‌واسطهٔ توسل به گفته‌های آتاتورک در مقابل ایدئولوژی رسمی ایستاده‌اند. یعنی ایده‌ها و باورهای مصطفی کمال امروز سمبلی برای اعتراضات قشری است که عموم آن را جوانان شکل می‌دهند.
آن‌ها می‌خواهند پناهندگان از ترکیه خارج شوند و اسلام‌گرایی و تأکید بر مقولهٔ امت در کشور پایان یابد. آن‌ها به حقوق بشر و حقوق زنان بیش از اسلاف خود اهمیت می‌دهند. اما آن‌ها همچنان فاصلهٔ خود را با مسئلهٔ کُرد، مانند ملی‌گرایان محافظه‌کار، حفظ کرده‌اند و راهکاری که برای رهایی از وضع موجود در نظر دارند، بازگشت به دموکراسی است.
ملی‌گرایی و آیندهٔ پیش رو
حال که انتخابات ترکیه به دور دوم کشیده است، برخی دوگانهٔ پیش رو در انتخابات را دوگانهٔ بین سکولاریسم و اسلام‌گرایی می‌دانند. اگرچه اردوغان در گفت‌وگو‌های متعددی اذعان کرده است که «فرد می‌تواند دیندار باشد اما دولت باید لائیک بماند» و حتی این توصیه را سال‌ها قبل به محمد مرسی، رئیس جمهور مصر، نیز کرده بود، اما امروز این گفته‌ها بعد از برنامه‌هایی که در کشور اجرایی شده، کمتر به یاد مانده است و چه بسا اکثریت او و ائتلافش را ائتلافی برای اسلام‌گراترشدن این کشور می‌دانند.
با این حال به نظر نمی‌رسد که حزب حرکت ملی بتواند با از میان رفتن اصل لائیسیته علی‌رغم محافظه‌کارشدنش موافقت کند. چنان‌که دیگر احزاب مخالف نیز چنین امکان حرکتی را به‌راحتی به نظم مستقر نخواهند داد. همین مکانیزم ترمز درون ائتلاف جمهور است که فضای بازی برای رشد ملی‌گرایی سکولار در ترکیه پدید آورده است.
به نظر می‌رسد این حرکت آهستهٔ موجود در جامعهٔ ترکیه -یعنی روند تدریجی ملی‌گرا و سکولارشدن جامعه- که توانسته است نمایندگی سیاسی نیز برای خود بیابد، حتی اگر در انتخابات ۲۸ بتواند به‌واسطهٔ کمال کلیچداراوغلو در نهاد ریاست‌جمهوری نماینده‌ای بیابد، در آیندهٔ نزدیک این کشور حضور سیاسی گسترده‌تری خواهد داشت.
