جیمی کارتر، سی‌و‌نهمین رئیس‌جمهور آمریکا که برهۀ ریاستش در کاخ سفید تحت تأثیر سیاست‌های نامطلوب اقتصادی و همچنین انقلاب ایران و رخدادهای پس از آن تنها به یک دورۀ چهار ساله منتهی شد، روز یکشنبه نهم دی‌ماه در خانه‌اش در ایالت جورجیا از دنیا رفت. او هنگام مرگ ۱۰۰ سال داشت.
از مهم‌ترین اقدامات کارتر در مقام رئیس‌جمهور آمریکا، اعلام تحریم المپیک ۱۹۸۰ مسکو در واکنش به اشغال افغانستان از سوی اتحاد جماهیر شوروی بود. او همچنین اعلام کرد که ایالات متحده برای حفاظت از منافع خود در منطقۀ خلیج فارس، در صورت لزوم از قدرت نظامی استفاده خواهد کرد؛ سیاستی که به «دکترین کارتر» معروف شد.
جیمی کارتر از اعضای حزب دموکرات و فرماندار سابق ایالت جورجیا در سال ۱۹۷۷ در ۵۳ سالگی به کاخ سفید راه یافت. دولت او در جریان انقلاب ایران به محمدرضا شاه پهلوی پناهندگی داد؛ اقدامی که خشم حکومتِ تازه روی کار آمده در تهران را برانگیخت و به بحران گروگان‌گیری ۴۴۴ روزه در سفارت آمریکا در تهران منجر شد.
در پی ناکامی برای دستیابی به دورۀ دوم ریاست جمهوری و شکست از رونالد ریگان در رقابت‌های انتخاباتی نوامبر ۱۹۸۰، آقای کارتر بیش از پیش به فعالیت‌های بشردوستانه روی آورد و چند دهه بعد، جایزۀ صلح نوبل را به‌خاطر تلاش‌های دیرینه‌اش در دفاع از راهکارهای صلح‌جویانه برای حل بحران‌های بین‌المللی و پیش‌بُرد دموکراسی به‌دست آورد.
او در سال ۲۰۰۲ هنگام دریافت جایزۀ صلح نوبل گفت: «جنگ گاهی‌اوقات ممکن است اهریمنی گریزناپذیر باشد؛ ولی فارغ از این‌که چقدر گریزناپذیر است، همواره اهریمنی است و هرگز، خیر نیست. ما با کشتن فرزندان یکدیگر، هم‌زیستی در صلح و آشتی را نخواهیم آموخت.»
جیمی کارتر با سفرهای متعدد به نقاط گوناگون دنیا به گسترش و حمایت از حقوق بشر ادامه داد، از جمله با نظارت بر برگزاری آزادانه و عادلانۀ انتخابات مختلف، ارائه مشاوره به مذاکره‌کنندگان صلح و همچنین، راه‌اندازی پروژهٔ بین‌المللی «زیستگاه برای بشریت» و به این ترتیب، نام خود را به‌عنوان «موفق‌ترین» و یکی از «پُرکارترین» رؤسای جمهور «اسبق» در تاریخ آمریکا به ثبت رساند.
بحران گروگان‌گیری در تهران
با سرنگونی حکومت شاهنشاهی در ایران در بهمن ۱۳۵۷، حکومت جمهوری اسلامی به رهبری روح‌الله خمینی بنیان‌گذاری شد. در میانۀ این تحولات تاریخی، دولت جیمی کارتر به محمدرضا پهلوی، آخرین شاه ایران که بیمار بود، پناهندگی سیاسی داد.
در واکنش به این رویکرد رئیس‌جمهور وقت آمریکا، روز ۱۳ آبان ۱۳۵۸ یک گروه تندرو موسوم به «دانشجویان پیرو خط امام» که از حمایت ضمنی حکومت و رهبر آن برخوردار بودند، به سفارت آمریکا در تهران هجوم بردند و ۵۲ کارمند آن را گروگان گرفتند.
آن‌ها در ازای آزاد کردن گروگان‌ها خواستار استرداد شاه و عذرخواهی دولت آمریکا از اقدامات خود در ایران شدند. اما جیمی کارتر اعلام کرد که دولت آمریکا «تسلیم گروگان‌گیران نمی‌شود» و به این ترتیب، بحران یاد شده ۴۴۴ روز ادامه پیدا کرد.
آقای کارتر در یکی از سخنرانی‌های خود در آن زمان گفته بود که «حفاظت از جان و امنیت دیپلمات‌ها و سایر شهروندان در یک کشور خارجی برای ایالات متحده و تمامی کشورهای جهان، امری حیاتی است».
او در عین حال تأکید کرد واشینگتن اجازه نمی‌دهد که «از تروریسم و گروگان‌گیری با هدف تحمیل مطالبات سیاسی» استفاده شود و «هیچ‌کس نباید قاطعیت و عزم دولت و مردم آمریکا در این مورد را دست‌کم بگیرد».
در پی بی‌نتیجه ماندن مذاکرات با ایران، جیمی کارتر به نیروی ویژۀ ارتش آمریکا دستور داد گروگان‌های آمریکایی را با اجرای یک عملیات نظامی نجات بدهند. این عملیات در بهار ۱۳۵۹ به‌طرزی فاجعه‌بار شکست خورد و هشت نیروی نظامی آمریکا در حادثه‌ای که ظاهراً به‌دلیل بروز «نقض فنی» در تجهیزات روی داد در شهر طبس، جان باختند.
جیمی کارتر هنگام اعلام خبر شکست این عملیات خطاب به مردم آمریکا گفت: «خود را در احساس نومیدی مردم آمریکا از شکست عملیات نجات شریک می‌دانم. همچنین، شریک مردم هستم در اندوه کشته شدن سربازان آمریکایی حین تلاش برای آزاد کردن هم‌وطنان خود که مدتی طولانی گروگان بوده‌اند. ولی در عین حال، در احساس افتخار به تعهد، شهامت، راستی، شایستگی و عزم آن‌هایی که به این مأموریت رفتند نیز با شما شریک هستم.»
گروگان‌گیری دیپلمات‌های آمریکایی و البته آن‌چه «ناتوانی» جیمی کارتر در حل این بحران بر سر زبان‌ها افتاده بود، به موضوع اصلی کارزار انتخاباتی سال ۱۹۸۰ بدل شد و رونالد ریگان، ستارۀ سابق هالیوود که با ظاهر و رفتاری ملایم و هوشمندانه و وعدۀ اصلاحات اقتصادی توانسته بود حزب جمهوری‌خواه را فعال کند، کارتر را به‌آسانی شکست داد.
جمهوری اسلامی ایران درست در روز ۲۰ ژانویه ۱۹۸۱ – برابر با سی‌ام دی‌ماه ۵۹ – که کارتر کاخ سفید را ترک کرد و مراسم تحلیف رونالد ریگان در مقام رئیس‌جمهور جدید برگزار شد، گروگان‌های آمریکایی را آزاد کرد و به‌تعبیر برخی مفسران و تحلیل‌گران، بر زخم کارتر نمک پاشید.
دستاوردها و میراث کارتر
کارتر در طول فعالیت سیاسی، هیچ‌گاه خاستگاه اجتماعی و اقتصادی خود به‌عنوان فرزند یک خانوادۀ معمولی و کم‌درآمد را فراموش نکرد. او در سال ۱۹۲۴ در ایالت جورجیا، در جنوب شرقی ایالات متحده، به‌دنیا آمد.
پدرش کشاورز بادام‌زمینی و زادۀ شهری کوچک و مادرش پرستاری بود که در دهۀ بیست میلادی، با زیر پا گذاشتن مرزبندی‌ها و ممنوعیت‌های نژادپرستانه، به زنان سیاه‌پوست مشاوره و خدمات پزشکی ارائه می‌داد.
جیمی کارتر پس از دریافت کارشناسی ارشد در رشتۀ فیزیک هسته‌ای در دانشگاه نیروی دریایی آمریکا و مدتی اشتغال در طرح تولید زیردریایی‌های هسته‌ای کشورش به مزرعۀ خانوادگی خود بازگشت و آن را به کسب‌وکار پُررونق بادام زمینی تبدیل کرد.
مدتی بعد، وارد عرصۀ سیاست محلی شد و به‌عنوان عضو سنا در ایالت جورجیا انتخاب شد و پس از آن، از سال ۱۹۷۱ تا ۱۹۷۵ فرماندار این ایالت بود.
آقای کارتر که خارج از ایالت زادگاه خود ناشناخته بود، در سال ۱۹۷۶ گامی بزرگ برداشت و توانست نامزدی حزب دموکرات در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا را کسب کند.
او با اختلافی اندک توانست جرالد فورد، رقیب جمهوری‌خواه خود را شکست دهد، زیرا به‌خاطر وضعیت بد اقتصاد آمریکا که از زمان رکود بزرگ دهۀ سی میلادی بی‌سابقه بود و همین‌طور زیر فشار پیامدهای ناشی از استعفای ریچارد نیکسون و عفو او، جرالد فورد در موقعیتی ضعیف قرار داشت.
جیمی کارتر از همان آغاز اعلام کرد که رسالت اصلی دوران ریاست‌جمهوری او دفاع از ارزش‌های جهانیِ حقوق بشر در سراسر جهان است.
او در یکی از اولین سخنرانی‌های خود گفت: «من یک جهان امیدوار را می‌بینم؛ جهانی که دغدغۀ اصلی آن تقویت مطالبه برای آزادی‌ها و حقوق اساسی و معیارهای متعالی‌تر برای حیات انسان است. ما مشتاقانه می‌خواهیم در شکل دادن به چنین جهانی مشارکت کنیم.»
هرچند برخی دوران ریاست‌جمهوری کارتر را یک «ناکامی بزرگ» توصیف می‌کنند، ولی دستاوردها و پیروزی‌های او را نمی‌توان نادیده گرفت.
جیمی کارتر یک سیاست ملی و مؤثر در عرصۀ انرژی را تنظیم کرد و به اجرا گذاشت. در ایجاد حدود هشت میلیون فرصت شغلی هرچند به بهای افزایش نرخ تورم نقشی مؤثر داشت. او در‌عین حال با انجام اصلاحات اداری، عملکرد نهادهای دولت فدرال را بهبود بخشید.
از بانی صلح در خاورمیانه تا حامی حقوق بشر
مهم‌ترین دستاورد دوران ریاست‌جمهوری جیمی کارتر، توافق صلح سال ۱۹۷۸ بین اسرائیل و مصر بود که در کمپ دیوید، استراحت‌گاه و خانۀ ییلاقی رؤسای جمهور آمریکا، امضا شد. بعدها انور سادات، رئیس‌جمهور وقت مصر، و مناخیم بگین، نخست‌وزیر وقت اسرائیل، به‌خاطر تلاش برای دستیابی به این توافق جایزۀ صلح نوبل را دریافت کردند.
ادامۀ فعالیت‌های جیمی کارتر پس از دوران ریاست‌جمهوری، بیش از همه به‌دلیل تمرکز بر صلح جهانی و دفاع از حقوق و کرامت ستم‌دیدگان، با ستایش روبه‌رو شده است.
او نخست به‌عنوان ناظر انتخابات و میانجی در بحران‌های منطقه‌ای مشغول فعالیت شد و پس از تأسیس «مرکز کارتر» (کارتر سِنتِر) در سال ۱۹۸۲ جایگاه خود را به‌عنوان یک مدافع سرشناس و مؤثر حقوق بشر در سراسر جهان تثبیت کرد و به‌همین دلیل، موفق به دریافت جایزۀ صلح نوبل شد.
جیمی کارتر هیچ‌گاه از تلاش برای بهبود وضعیت مردم عادی دست نکشید. تصاویر متعددی از او منتشر شده است که این سیاستمدار کهنه‌کار را در حال مشارکت در پروژه‌های بشردوستانه و یا با ابزارهایی در دست نشان می‌دهد که در کنار سایر داوطلبان در نقاط گوناگون آمریکا و جهان به خانه‌سازی برای نیازمندان کمک می‌کنند.
آقای کارتر در واپسین سال‌های حیات خود از بیماری‌های گوناگون ازجمله ملانوما – تومور سرطانی بدخیم پوستی که به مغز و کبد او نیز گسترش یافته بود – رنج می‌برد.
مرکز کارتر» اواخر بهمن گذشته اعلام کرد که او دیگر به درمان پزشکی ادامه نمی‌دهد و در عوض، در آسایشگاهی کوچک که در منزل شخصی او در ایالت جورجیا بر پا شده است، بقیه عمرش را سپری خواهد کرد.
چند ماه پیش از مرگ جیمی کارتر، همسرش رُزالین که بیش از ۷۵ سال کنار او زندگی کرده بود، روز ۲۸ آبان ۱۴۰۲ در منزل مشترک‌شان در ۹۶ سالگی درگذشت.
