شهر سوچی، در نزدیکی مرز روسی گرجستان و در جوار دریای سیاه، روز ۱۳ شهریور میزبان دو رئیس‌جمهوری بود که سال‌هاست بر اریکۀ قدرت تکیه دارند. پوتین و اردوغان کنار هم نشستند تا بار دیگر در مورد مسائل گوناگون ازجمله ارسال غلات اوکراین و روسیه به اقصی نقاط جهان گفت‌وگو کنند.
بعد از آغاز جنگِ روسیه علیه اوکراین بسیاری معتقد بودند که این جنگ غذا و انرژی جهان را به‌شدت تهدید خواهد کرد. از این رو گشایش کریدوری در ۲۲ جولای ۲۰۲۲ با عنوان «انتقال امن غلات و مواد غذایی از بنادر اوکراین»، به خاطر امکان تأمین بخشی از نیاز غلات جهان، بسیاری را خوشحال کرده بود. اما خروج روسیه نزدیک به یک سال بعد از اجرایی شدن این توافق، برخی را نگران کرده است.
برای رفع این نگرانی است که اغلب دیدار پوتین و اردوغان را مهم‌ترین تلاش برای بازگرداندن روسیه به آن توافق‌نامه ارزیابی شده است. از همین رو، دیدار اردوغان که معمار این توافق بود، با پوتین که بخش مهمی از غلات جهان را اکنون در چنگ خود گرفته است، به کانون خبرهای بین‌المللی تبدیل شد.
پوتین در این نشست اعلام کرد روسیه حاضر است امسال ۶۰ میلیون تُن غلات صادر کند. روسیه بارها تأکید کرده است که تولیدکنندۀ مهم‌تری از اوکراین است و باید این وضعیت به رسمیت شناخته شود. وزارت کشاورزی ایالات متحده نیز بر این امر صحه گذاشته است. این وزارت‌خانه برای سال ۲۰۲۱/۲۰۲۲ اعلام کرده است روسیه نزدیک به ۸۰ میلیون تُن گندم در سال تولید می‌کند و نزدیک به ۳۰ میلیون تن صادرات دارد، درحالی‌که اوکراین حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیون تُن در سال صادر می‌کند.
غرب «بدعهدی کرد»
پس از اتمام دیدار دوجانبۀ اردوغان و پوتین، این دو رهبر نشست خبری ۳۰ دقیقه‌ای برگزار کردند. یکی از جملات مهم پوتین در این نشست این بود که «شرکای غربی بدعهدی کردند اما اگر وعده‌های خود را عملی کنند، ما هم برای ادامۀ توافق کریدور غلات تلاش خواهیم کرد».
این نکته‌ای بود که رئيس‌جمهور ترکیه نیز به نوعی به آن اشاره داشت. پوتین در شرایطی غرب را مسئول دانست که براساس گفته‌های خودِ او ۷۰ درصد صادرات غلاتی که در حدود یک سال از این کریدور صورت گرفته، به کشورهای توسعه‌یافته و تنها ۳ درصد به کشورهای فقیر رسیده است. خبرگزاری اسپوتنیک نیز پیشتر مدعی شده بود که این کریدور در مدت فعالیتش نزدیک به ۳۳ تُن غلات را جابه‌جا کرده و ۴۸ درصد آن برای اروپا و ۲ درصد آن برای آفریقا بوده است.
این آمار در حالی منتشر شده و نشان از ناعادلانه بودن وضعیت عبور غلات دارد که پیش از این و برای مثال در اردیبهشت امسال اردوغان مدعی شده بود «این اقدام تسهیل دسترسی کشورهای نیازمند به غلات را فراهم می‌کند».
الکسی یرخوف، سفیر روسیه در آنکارا، نیز حدود سه هفته پیش (۱۶ آگوست) گفته بود کریدور غلاتی که در دریای سیاه به وجود آمد، صرفاً در خدمت منافع تجاری اروپایی‌ها و آمریکا قرار گرفت و کشورهای با کمترین سطح توسعه تنها از سه درصد کل محموله‌های غلاتی که از این کریدور تحویل داده شد، بهره‌مند شدند.
بدعهدی مورد نظر پوتین در همین نکته نهفته است؛ غرب بیشترین فایده را از مسیر غلات به دست آورده اما در مقابل تحریم‌های جدی‌ای علیه روسیه روا داشته است. پوتین این وضعیت الاکلنگی را که اروپا در این مورد اتخاذ کرده است، وضعیتی غیر قابل ادامه می‌داند و می‌گوید در صورت تغییر این وضعیت، حاضر به بازگشایی کریدور غلات است.
روسیه چه می‌خواهد؟
روسیه ۲۶ تیرماه امسال از توافق‌نامۀ غلات (توافق‌نامه‌ای که میان ترکیه، روسیه، اوکراین و سازمان ملل امضا شده است) خارج شد. اما زمانی که از آن خارج می‌شد، علاوه‌بر برآورده نشدن خواسته‌هایش، نکته دیگری نیز داشت که این نیز بار دیگر در نشست با اردوغان مطرح شد.
پوتین می‌گوید از این کریدور برای اهداف نظامی نیز استفاده شده است. او گفته است در مدت اجرای این توافق‌نامه، حملاتی نظامی به خطوط لوله گازی «تورک‌آکیم» و «ماوی‌آکیم» انجام شده است. او می‌گوید با وجود آن‌که کشتی‌های ما از این خطوط محافظت می‌کنند، اما شاهد حملات پهپادی اوکراین به این خطوط بوده‌ایم.
بخش دیگری از مسئله را پیشتر لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، خاطرنشان کرده بود. او گفته بود توافق‌نامۀ کریدور غلات تنها در صورتی می‌تواند از سر گرفته شود که غرب تضمین دهد مانعِ صادرات غلات و کود روسیه نخواهد شد.
تجارت کود روسیه بخش دیگری از مسئله‌ای است که پوتین برای توافق مجدد در مورد آن رایزنی می‌کند. در این نشست نیز پوتین گفت: «غرب جلوی صادرات محصولات کشاورزی و کودهای روسیه را می‌گیرد.»
با در نظر گرفتن این مسائل، آن‌چه روسیه از سازمان ملل و به یک معنا جامعۀ غرب می‌خواهد، پنج درخواست مشخص است:
- اتصال بانک کشاورزی این کشور به سامانۀ سویفت؛
- فراهم آمدن شرایط بیمه برای کشتی‌ها روس؛
- صدور اجازه برای ورود کشتی‌ها به بنادر اروپایی؛
- بازسازی خط آمونیاک؛
- و در نهایت رفع تحریم از حساب‌های مربوط به شرکت‌های کود روسیه.
دیپلماسی ترکیه؛ برای گندم، به نام صلح
بسیاری از تحلیلگران و مدیران دولتی ترکیه بارها اعلام کرده‌اند که تلاش ترکیه برای میانجی‌گری در مورد جنگ روسیه و اوکراین در راستای سخن آتاتورک است که «صلح در جهان، صلح در کشور». به‌جز آن‌که ترکیه پیش از جنگ مناسبات خوبی با روسیه داشت و در طول جنگ نیز تلاش کرد این مناسبات را حفظ کند، آنکارا تلاش کرد رابطۀ خود را با اوکراین نیز محفوظ بدارد و قراردادهای نظامی نیز با این کشور امضا کند و این گونه به تنها کشور ناتو بدل شد که با دو طرف جنگ در ارتباط بود.
همین شرایط ویژۀ ترکیه از یک سو و موقعیت جغرافیایی این کشور از سوی دیگر باعث شد که آنکارا در طی جنگ دست به ابتکاراتی نظیر کریدور غلات بزند.
دیپلمات‌های ترکیه یک ماه پیش از امضای توافق کریدور غلات شروع به رایزنی با طرفین کرده بودند. از زمان امضای قرارداد به بعد هم آنکارا دیپلماسی فعالی را برای باقی‌ماندن این توافق انجام داد. ترکیه در فاصله‌های زمانی موعد قرارداد -که در ابتدا سه ماه و بعد دو ماه بود- پیوسته از وضعیت اجرایی قرارداد گزارش‌هایی را منتشر می‌کرد.
اما تلاش‌های مجدد ترکیه برای بازسازی این توافق از ماه آوریل، زمانی که سخنگوی کاخ کرملین عنوان کرد روسیه به احتمال زیاد از این توافق خارج خواهد شد، آغاز شد.
۱۶ تیرماه زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، به ترکیه رفت و با اردوغان دیدار کرد. در این دیدار، موضوع کریدور غلات یکی از محورهای گفت‌وگو بود. هر دو کشور از تلاش خود برای باقی‌ماندن این توافق خبر دادند. در آن دیدار اردوغان گفته بود «ترکیه به کشوری تبدیل شده است که فشرده‌ترین تلاش‌ها را برای پایان دادن به جنگ روسیه و اوکراین از طریق مذاکره بر اساس قوانین بین‌المللی انجام می‌دهد».
در همین راستا، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، در روزهای پایانی جولای (اوائل مرداد) با همتای اوکراینی خود ملاقات کرد و ۳۱ جولای نیز برای دیدار با لاوروف به روسیه رفت.
حضور فیدان در روسیه و گفت‌وگوی او با لاوروف بعد از نامۀ آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، به روسیه به‌عنوان راه‌حل پیشنهادی این سازمان برای حل معضل پدیدآمده در مورد کریدور غلات بود.
یکی از مواردی که گوترش در نامۀ خود آورد، راه‌حلی برای موضوع انتقال پول بود. اردوغان پنجم سپتامبر در این باره توضیح داد «دبیرکل سازمان ملل متحد در ۲۸ آگوست، سوئیفت را نه به‌طور مستقیم و همان‌طور که روس‌ها می‌خواستند بلکه به‌صورت یک مکانیسم واسطه‌‌ای پیشنهاد کرد که از تراکنش سوئیفت حاصل می‌شد».
این رفت‌وآمدها نشان می‌دهد که ترکیه تلاش کرده است نظرات هر چهار طرف ماجرا را پیش از دیدار پوتین و اردوغان در یک بسته جمع کند.
ناگفته نماند که تلاش‌های ترکیه در شرایطی صورت می‌گیرد که بخشی از دیدار دو رئیس‌جمهور در مورد مسائل بین دو کشور بود؛ چرا که حجم تجارت این دو کشور، به‌گفتۀ پوتین، ۸۰ درصد بزرگ‌تر شده است و آن‌ها برای تجارت ۱۰۰ میلیارد دلاری هدف‌گذاری می‌کنند. همچنین به دنبال آن هستند که دلار و یورو را از معاملات خود حذف کنند.
آیا توافق نزدیک است؟
علی‌رغم موانعی که روسیه قبل‌تر گفته بود پیش راه وجود دارد، پوتین در دیدار دوجانبه بر وعدۀ خود مبنی بر تأمین ۵۰ هزار تُن غلات رایگان برای شش کشور فقیر آفریقایی مجدداً تاکید کرد. وی همچنین عنوان کرد که در چارچوب توافق‌نامه اجازه خواهد داد یک میلیون تُن غلات به شرکت‌های ترک در ترکیه ارسال شود تا آن‌ها با کمک مالی قطر گندم‌ها را به آرد بدل کنند و بعد آن را بین کشورهای «فقیر» توزیع کنند.
با وجود این خبر، بسیاری از رسانه‌های غربی اعلام کردند که در این نشست توافقی حاصل نشده است. برخی از مفسرین نیز در باب احیاپذیر بودن توافق اظهار ناامیدی کردند. حتی ساعاتی بعد از این دیدار، سخنگوی کمیسیون اتحادیه اروپا گفت «اتحادیه اروپا انتظار دارد روسیه به توافقی که در ۱۷ جولای از آن خارج شد بازگردد و حملاتی را که مانع از صادرات غلات اوکراینی به بازارهای جهانی می‌شود، متوقف کند».
اما به نظر می‌رسد انتظارِ به وجود آمدن توافق از گفت‌وگوی میان اردوغان و پوتین انتظار چندان موجهی نباشد، چراکه تنها دو پای این توافق بر سر میز حضور داشتند. به دست آمدن این توافق را باید به عنوان فرایندی نگریست که هر چهار طرف این توافق در آن منتفع باشند. با این حال اجرای مجدد آن و یا پیدا شدن جایگزینی برای این توافق در آیندۀ نزدیک، با توجه به سخنان طرفین، محتمل به چشم می‌آید؛ به‌خصوص که پوتین در این نشست زبان خشنی علیه اوکراین اتخاذ نکرد و درهای گفت‌وگو را باز گذاشت و اردوغان نیز نسبت به آیندۀ این توافق ابراز امیدواری کرد.
از این رو می‌توان گفت این توافق قابل احیا است، اما روسیه بر لغو تحریم‌ها یا امتیازگیری همچنان اصرار خواهد کرد.
