نرگس محمدی، فعال حقوق بشر و زندانی سیاسی در ایران، که امسال برندۀ جایزه صلح نوبل شد، پنجمین فعال حقوق بشر و دموکراسی‌خواه است که در دوران زندانی بودن و یا حبس خانگی برندۀ این جایزۀ معتبر بین‌المللی شده است.
رئیس کمیته نروژی جایزه صلح نوبل پیشتر از مقام‌های حکومت ایران خواسته بود تا خانم محمدی را برای شرکت در مراسم سالانۀ اهدای این جایزه در اسلو، از زندان آزاد کنند.
اما جمهوری اسلامی به درخواست این کمیته پاسخی نداد؛ تاریخ جایزه صلح نوبل نشان می‌دهد که چنین درخواست‌هایی در گذشته نیز تأثیر چندانی نداشته است.
هیچ‌کدام از موارد مشابه پیشین، منجر به آزادی برندۀ جایزه نشد و حتی دو نفر از آنان تا زمان مرگ در اسارت حکومت‌های‌شان باقی ماندند.
در این‌جا، نگاهی به وضعیت چهار برندۀ قبلی جایزه نوبل می‌اندازیم که در دوران زندان یا حبس خانگی برندۀ جایزه نوبل صلح شدند.
کارل فون اوسی‌یتسکی، برنده نوبل صلح در سال ۱۹۳۵
کارل فون اوسی‌یِتسکی، خبرنگار و فعال صلح‌طلب آلمانی بود که به‌خاطر افشای برنامه‌های تسلیحاتی مخفیانۀ دولت آلمان در دهه ۱۹۲۰ زندانی شده بود.
این روزنامه‌نگار فاش کرده بود که آلمان پیمان ورسای را که پس از جنگ جهانی اول امضا شده بود، با بازسازی نیروی هوایی خود و آموزش خلبانانش در اتحادیه جماهیر شوروی نقض کرده است.
دولت آلمان او را به «خیانت ملی و جاسوسی» محکوم کرد. اوسی‌یتسکی پس از هفت ماه آزاد شد، اما پس از به قدرت رسیدن نازی‌ها در سال ۱۹۳۳، دوباره بازداشت و به اردوگاه کار اجباری فرستاده شد.
با وجود کارزاری که برای آزادی او به راه افتاد، دولت از آزادی این فعال صلح‌طلب خودداری کرد. او به بیماری سل مبتلا بود.
اوسی‌یتسکی پس از اعلام نامش به عنوان برندۀ جایزه صلح نوبل در سال ۱۹۳۵، از سفر به نروژ برای دریافت جایزه منع شد. او تا زمان مرگش در سال ۱۹۳۸ در یک بیمارستان غیرنظامی تحت نظر بود.
کارل فون اوسی‌یتسکی وقتی در ۴۲ سالگی درگذشت، اولین برندۀ جایزه صلح نوبل بود که در اسارت جان باخت.
این روزنامه‌نگار، در سال ۱۹۳۱در مجلۀ ولت بونه نوشت: «وضع اضطراری که همه را تضعیف می‌کند، در عوض هیتلر را تقویت می‌کند.»
به نظر او، ناسیونال‌سوسیالیسم برای مردمان گرسنه «نوید و امید آدم‌خواری» را با خود می‌آورد.
البته اوسی‌یتسکی نه فقط هیتلر و نازی‌ها را، بلکه طبقۀ متوسط آلمان را که بدون داشتن هیچ هویتی دنبال هیتلر به راه افتاده بودند، مقصر سقوط فرهنگی و تاریخی و سیاسی آلمان می‌دانست.
آنگ سان سوچی، برنده نوبل صلح در سال ۱۹۹۱
آنگ سان سوچی، رهبر جنبش دموکراسی‌خواهی میانمار (برمه سابق) زمانی که در سال ۱۹۹۱ برندۀ جایزه صلح نوبل شد، به‌دلیل مخالفت با مبارزات سیاسی از سوی حکومت وقت کشورش در حبس خانگی بود.
او سال‌ها بعد توانست از کشور خارج شود و سخنرانی خود را برای دریافت جایزۀ صلح نوبل انجام دهد.
کمیتۀ نوبل هنگام اهدای جایزه صلح به آنگ سان سوچی، او را به‌خاطر «مبارزۀ صلح‌آمیز برای دموکراسی و حقوق بشر» ستود، اما وقتی خودش در دولت حضور داشت، انتقادها از او به‌دلیل نادیده گرفتن و گاهی حتی دفاع از اقدامات ارتش میانمار علیه مسلمانان روهینگیا بالا گرفت.
در آن زمان، بر پایۀ گزارش‌های سازمان ملل متحد، اقلیت مسلمانان روهینگیا به قتل می‌رسیدند، هدف تجاوز جنسی قرار می‌گرفتند و روستاهای‌شان به آتش کشیده می‌شد و در نتیجۀ این خشونت‌ها صدها هزار نفر از آن‌ها از میانمار گریختند.
در سال ۲۰۲۱، ارتش میانمار دولت منتخب او را سرنگون کرد و او بار دیگر بازداشت شد.
با وجود درخواست‌های کمیته نوبل صلح، این سیاستمدار که اکنون ۷۸ ساله است، همچنان در زندان به سر می‌برد. سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد نیز خواستار آزادی او شده‌اند.
گزارش‌ها حاکی است که در تابستان گذشته، حکومت نظامی میانمار، دورۀ محکومیت‌های زندان او را کاهش داد؛ با این حال، سوچی ناچار است در مجموع ۲۷ سال از ۳۳ سال محکومیت زندان را بگذراند.
ژنرال مین آنگ هلینگ، رئیس شورای دولت نظامی میانمار، روز دهم مرداد امسال اعلام کرد که خانم سوچی در پنج مورد اتهامی از جمله «نقض محدودیت‌های کرونایی، واردات و استفادۀ غیرقانونی از دستگاه بی‌سیم مخابراتی و فتنه‌انگیزی» مشمول کاهش حکم زندان شده است.
آنگ سان سوچی پیشتر با ۱۹ مورد اتهامی، به ۳۳ سال زندان محکوم شده بود. حامیان و گروه‌های مدافع حقوق او می‌گویند که این اتهام‌ها تلاشی برای بی‌اعتبار کردن این برندۀ جایزه نوبل و مشروعیت بخشیدن به تسلط ارتش بر کشور است.
لیو شیائوبو، برنده جایزه صلح نوبل در سال ۲۰۱۰
لیو شیائوبو، نویسنده، منتقد ادبی و فعال حقوق بشر بود که در سال ۲۰۱۰ زمانی که در زندان بود، برندۀ جایزه صلح نوبل شد.
او از رهبران اعتراضات میدان تیان‌آن‌من بود و نمونه‌ای از نخبگانِ روشنفکر پرنفوذِ چینی به‌شمار می‌رفت.
لیو شیائو به‌همراه ۳۰۰ اندیشمند ناراضی چین طوماری را امضا کردند که بر ضرورت اصلاحات گستردۀ سیاسی در چین تأکید داشت. رسانه‌های بین‌المللی، او را با واتسلاو هاول و مارتین لوتر کینگ مقایسه کرده بودند که می‌تواند تجسم «آگاهیِ چینی» در نظر گرفته شود.
اما لیو شیائوبو زمانی برندۀ جایزه صلح نوبل شد که به اتهام «تحریک به براندازیِ» حکومت کمونیستی چین از طریق حمایت از اصلاحات سیاسی گسترده و حقوق بشر، در حال گذراندن محکومیت ۱۱ سالۀ خود در زندان بود.
اهدای این جایزه به این فعال حقوق بشر چینی، رهبران جهان از جمله باراک اوباما، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده را بر آن داشت تا خواهان آزادی لیو شوند. اما این درخواست‌ها طبق معمول بی‌فایده بود.
تصمیم کمیتۀ نوبل صلح برای اهدای جایزۀ خود به لیو، خشم پکن را برانگیخت و سبب شد مذاکرات تجاری چین و نروژ به تعلیق درآید.
فشارها علیه لیو به حدی بود که هیچ دوست یا خویشاوندی از طرف او نتوانست در مراسم اهدای جایزۀ صلح نوبل شرکت کند. همسر او نیز در حبس خانگی قرار گرفت و ده‌ها تن از هوادارانش از خروج از کشور منع شدند.
غیبت لیو در این مراسم با قرار دادن یک صندلی خالی در سالن مراسم اهدای جایزه در اسلو به نمایش درآمد و برجسته شد.
لیو شیائوبو در شرایطی که سه سال از دوران محکومیتش مانده بود به‌دلیل ابتلا به سرطان کبد از زندان آزاد شد، اما در بیمارستان نیز تحت نظارت نیروهای امنیتی بود و اجازه نداشت با خانواده و دوستانش ملاقاتی داشته باشد.
پس از مدتی کوتاه، این نویسنده و فعال حقوق بشر در سال ۲۰۱۷ و در ۶۱ سالگی بر اثر همین سرطان درگذشت.
چین پس از مراسم سوزندان پیکر این برندۀ جایزه صلح نوبل، همسرش را آزاد کرد.
آلس بیالیاتسکی، برنده جایزه صلح نوبل در سال ۲۰۲۲
آلس بیالیاتسکی، کنشگر دموکراسی‌خواه اهل بلاروس که پارسال جایزه صلح نوبل را به‌طور مشترک با گروه‌های حقوق بشری در روسیه و اوکراین به‌دست آورد، چهارمین فردی است که این جایزه را در دوران اسارت دریافت کرده است.
کمیتۀ صلح نوبل در زمان اهدای جایزه به او و دیگر برندگان سال ۲۰۲۲ اعلام کرد که این برندگان نمادهایی از جامعۀ مدنی در کشورهای‌شان هستند و سال‌ها برای پیش‌بُرد حق انتقاد از قدرت و حفاظت از حقوق بنیادین تلاش کرده‌اند.
این کمیته نوشت: «آن‌ها در جمع‌آوری و مستند کردن موارد جنایات جنگی، نقض حقوق بشر و سوءاستفاده از قدرت، فعالیت‌های برجسته‌ای انجام داده‌اند.»
بیالیاتسکی که اکنون ۶۱ سال دارد، یک سازمان غیردولتی حقوق بشری را در کشورش تأسیس کرد.
او از اواخر دهۀ هشتاد میلادی فعالیت‌های مدنی خود را با جمع‌آوری و مستند کردن موارد نقض حقوق بشر در بلاروس آغاز کرد.
این فعال مدنی در سال ۱۹۹۶ پس از همه‌پرسی که پایه‌های حکومت اقتدارگرای الکساندر لوکاشنکو را تثبیت کرد، به‌همراه شمار دیگری از کنشگران، گروه «ویاسنا» به معنی «بهار» را بنیان گذاشت که از آن زمان تاکنون در زمینۀ حقوق مدنی از جمله حقوق بشر، نقشی فعال ایفا کرده است.
اما در پی اعتراضات سراسری علیه حکومت بلاروس در سال ۲۰۲۰ که در پی اعلام پیروزی دوباره الکساندر لوکاشنکو در انتخابات ریاست جمهوری به راه افتاد، بیالیاتسکی با اتهام‌هایی مبنی‌بر تخلفات مالیاتی بازداشت شد. مدافعان حقوق بشر اتهام‌های منتسب به او را «سیاسی» خوانده‌اند.
دادگاه در ماه مارس همان سال، آلس بیالیاتسکی را به ۱۰ سال زندان محکوم کرد.
ناتالیا پینچوک، همسر آقای بیالیاتسکی حکم دادگاه را «بی‌رحمانه» توصیف کرد و گفت: «هدف اصلی این محاکمه مجازات افرادی است که از حقوق بشر در بلاروس پیشتیبانی کرده‌اند.»
وزیر خارجۀ وقت آلمان نیز محاکمۀ او و دو همکارش را «دادگاه نمایشی» دانست و حکم صادر شده را «مسخره» خواند.
این اولین‌بار نیست که حکومت اقتدارگرای لوکاشنکو با اتهام‌های مالی، بیالیاتسکی را زندانی می‌کند.
او ۱۰ سال پیش نیز به اتهام استفاده از حساب‌های مالی شخصی در بانک‌های لیتوانی و لهستان برای دریافت کمک مالی بین‌المللی به‌منظور پیش‌برد فعالیت‌های حقوق بشری در بلاروس زندانی شده بود.
در ماه مه امسال، همسر آلس بیالیاتسکی خبر داد که این فعال حقوق بشر به یکی از زندان‌های «بدنام و هولناکِ» بلاروس منتقل شده است.
هنوز درخواست‌ها برای آزادی این فعال حقوق بشر نیز به نتیجه‌ای نرسیده است.
