چهار سال پیش که آمریکا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار داد، کمتر کسی تصوری داشت از پیچیدگی مشکلاتی که برای بسیاری از شهروندان ایرانی-کانادایی پیش خواهد آمد.
چهارم ژانویه ۲۰۲۰، درست فردای روزی که قاسم سلیمانی در فرودگاه بغداد با دستور دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت ایالات متحده، در یک عملیات پهپادی کشته شد، یک کنسرت پاپ ایرانی در ونکوور کانادا برگزار می‌شد و تعداد زیادی از ایرانی‌های مقیم آمریکا برای شرکت در این کنسرت به ونکوور سفر کرده بودند.
به‌خاطر این کنسرت، تعداد ایرانی‌تبارهایی که در پایان آن شب از مرز زمینی ونکوور-سیاتل (طاق صلح) وارد آمریکا می‌شدند، بیشتر از معمول بود. آن شب بیش از ۶۰ ایرانی که شهروند آمریکا یا کانادا بودند، در این مرز بازداشت شدند و چون این ایستگاه مرزی ظرفیت بیشتری برای نگهداری و بازجویی نداشت، تعداد زیادی از اتوموبیل‌هایی که ساعت‌ها در جاده در انتظار عبور از مرز بودند، به سمت کانادا برگشتند.
رسانه‌های آمریکایی و کانادایی به این اتفاق واکنش گسترده‌ای نشان دادند. در ششم ژانویه خانم پراملا جایاپال، نمایندهٔ کنگره آمریکا، به همراه تعدادی از ایرانی-آمریکایی‌هایی که در برگشت به آمریکا ساعت‌ها بازداشت و بازجویی شده بودند، در یک کنفرانس خبری شرکت کرد و به این‌که افرادی صرفاً به‌خاطر ملیت ایرانی‌شان مورد تبعیض قرار گرفته بودند، اعتراض کرد.
ادارهٔ گمرک و حفاظت از مرزهای ایالات متحده (US CBP) در ابتدا هرگونه تبعیض بر اساس ملیت یا محل تولد در این اتفاق را رد کرد و دلیل تعداد زیاد ایرانی در این حادثه را صرفاً به برگزاری کنسرت ایرانی در ونکوور ربط داد، اما کم کم مدارکی به دست برخی روزنامه‌نگارهای آمریکایی و کانادایی رسید که حاکی از دستورالعمل ویژه‌ای بود که ایرانیها و دو ملیت دیگر را هدف قرار داده بود: لبنانی‌ها و فلسطینی‌ها.
این دستورالعمل با «هشدار سطح بالا» به صحبت‌های علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، که انتقام قتل قاسم سلیمانی از آمریکا را وعده داده بود، از مأموران مرزی می‌خواست که هر مسافری را که بین سال‌های ۱۹۶۱تا ۲۰۰۱متولد شده و پیوندی با ایران، فلسطین یا لبنان دارد، برای بررسی‌های ثانوی مورد بازجویی قرار دهند.
تمرکز سؤال‌های دستورالعمل روی خدمت نظامی (سربازی) بود و مشخصاً خدمت در سپاه پاسداران. در بخشی از این دستورالعمل آمده بود که «حتی اگر شیعه نباشند، هرکسی می‌تواند ادعا کند که بهائی است. لطفاً با سؤالات بیشتر صحت این ادعا را تعیین کنید.»
چند روز بعد از این اتفاقات، یعنی ۸ ژانویه ۲۰۲۰، هواپیمای مسافربری خطوط هوایی اوکراین با ۱۷۶ مسافر و خدمه توسط موشک‌های سپاه پاسداران هدف قرار گرفت و ابعاد این فاجعه که هر روز بزرگ‌تر می‌شد، توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرد و ماجرای دستگیری ایرانیها در مرز کانادا و آمریکا به حاشیه رفت.
مقامات آمریکایی تا حدود یک ماه بعد که تعداد ایمیل‌های بیشتری حاوی دستورالعمل برای هدف قرار دادن ایرانیها به مطبوعات درز کرد، حاضر به قبول این اتفاق نشدند.
نهایتاً در ۱۲ فوریه ۲۰۲۰، مارک مورگان، کمیسر ادارهٔ گمرک و حفاظت از مرزهای ایالات متحده، پذیرفت که تخلفاتی صورت گرفته بوده و ادعا کرد که اشتباهات «سریعاً اصلاح شده» و این‌که «ما بر اساس ملیت، نژاد و عقیده هیچ کس را هدف قرار نمی‌دهیم» و اضافه کرد که «مدیریت کمی زیادی سماجت به خرج داده بود».
در پی این اتفاقات، چند سازمان حقوق بشری در آمریکا نسبت به نقض حقوق شهروندی ایرانی-آمریکایی‌ها اقامهٔ دعوا کردند و در پی آن حدود هزار صفحه از ایمیل‌های مرتبط با این ماجرا طبق قوانین آزادی اطلاعات در آمریکا منتشر شد. در یکی از این ایمیل‌ها آمده است که ۳۱ ایرانی تنها بین ۲ تا ۶ ژانویه ۲۰۲۰ در مرزهای سیاتل و بافالو به آمریکا «غیرقابل پذیرش» شناخته شدند.
در ایمیل‌های دیگر جزئیات بیشتری از سؤال‌وجواب‌های بازجویی‌ها و دلایل این «غیرقابل پذیرش» بودن روایت می‌شود. همهٔ «غیرقابل پذیرش»ها ایرانی‌هایی بودند که گذرنامهٔ کانادایی داشتند و افسر مرزی به این نتیجه رسیده بوده که شخص خدمت سربازی‌اش را در سپاه انجام داده بوده است.
در مواردی که خود شخص به سابقهٔ سربازی در سپاه اعتراف نمی‌کرده، افسر مرزی با بررسی داده‌های تلفن موبایلش، شواهدی برای این موضوع پیدا می‌کرده و به استناد آن شخص را «غیرقابل پذیرش» اعلام می‌کرده است.
در مورد دیگری، دو مرد ایرانی-کانادایی که با هم از مرز میشیگان وارد آمریکا می‌شدند، در بازجویی به خدمت در سپاه اعتراف می‌کنند.
شخص اول که گفته بین ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶ با درجهٔ ستوان دومی (درجه افسران وظیفه با مدرک لیسانس) دورهٔ سربازی‌اش را در سپاه گذرانده ممنوع‌الورود می‌شود، اما شخص دوم چون ادعا می‌کند بین ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۶ در خط مقدم جنگ ایران و عراق در نیروی هوایی سپاه و مسئول ضدهوایی بوده اما بعدتر به دلیل سرپیچی از دستور حکومت شکنجه شده، اجازهٔ ورود به خاک آمریکا را پیدا می‌کند، اما تصمیم می‌گیرد که همراه دوستش به کانادا برگردد.
مرور این موارد نشان می‌دهد که چقدر دست افسران مرزی برای تحلیل و تفسیر محتوای جواب‌های افراد و تصمیم‌گیری برای آن‌ها باز است.
دولت ترامپ در ۱۵ آوریل ۲۰۱۹ سپاه پاسداران را رسماً به‌عنوان یک سازمان تروریستی اعلام کرد. در ۲۳ ژوئن ۲۰۲۲ دولت آمریکا در پی مشاوره با دادستان کل آمریکا توضیحی دربارهٔ قانون مهاجرت منتشر کرد که طبق آن افرادی که به‌صورت غیرداوطلبانه در یک سازمان تروریستی عضویت داشته‌اند از «غیرقابل پذیرش» شدن به آمریکا مستثنی شدند؛ اگرچه دو روز بعد یک مقام رسمی سخنگوی وزارت خارجه آمریکا به رادیوفردا گفت این معافیت شامل کسانی که در سپاه خدمت سربازی اجباریشان را انجام داده‌اند نمی‌شود بلکه برای رسیدگی به مسائل افغانستان در نظر گرفته شده است.
از نوامبر ۲۰۱۹ که اولین مورد «غیرقابل پذیرش» اعلام شدن یک ایرانی-کانادایی به‌دلیل خدمت سربازی در سپاه گزارش شد، تخمین زده می‌شود که چند هزار شهروند کانادا از سفر به آمریکا به‌دلایل مشابه منع شده باشند.
به نظر می‌آید مشابه ۵ ژانویه ۲۰۲۰ که بعد از کشته شدن قاسم سلیمانی سختگیری نسبت به این موضوع در مرزهای کانادا به آمریکا بالا گرفت، از هفتم اکتبر ۲۰۲۳ (۱۵ مهر ۱۴۰۲) که جنگ در غزه شروع شده است، تعداد بیشتری ایرانی-کانادایی از ورود به آمریکا منع شده‌اند.
این افراد نه تنها دیگر امکان سفر به آمریکا را ندارند (که برای کانادایی‌ها به ویزا احتیاج ندارد)، بلکه برای هر سفر خارجی چندین بار توسط سازمان‌هایی امنیتی کانادا، آمریکا و کشور مقصد مورد بررسی ثانوی قرار می‌گیرند.
این افراد اجازه گرفتن کارت پرواز آنلاین برای هیچ پرواز بین‌المللی را ندارند و بعد از یک مصاحبهٔ طولانی در فرودگاه کارت پرواز خود را دریافت می‌کنند که روی آن علامت SSSS نشان از مشقت‌های ادامهٔ سفر دارد. این سختی‌ها شامل همهٔ اعضای خانواده و حتی دیگرانی که بلیت خود را به‌صورت گروهی خریداری کرده‌اند هم خواهد شد.
گزارش‌های متعددی از دستگیری، بازجویی و حتی دیپورت ایرانی-کانادایی‌ها از بعضی از کشورهای آمریکای شمالی مثل مکزیک در دست است. در مواردی، کشورهای آمریکای لاتین مثل پرو و کلمبیا به مسافر ایرانی-کانادایی اجازهٔ برگشت به کانادا را که نیاز به پرواز از روی خاک آمریکا دارد، نداده‌اند و شخص به‌ناچار به اروپا پرواز کرده تا بتواند به کانادا برگردد.
تأخیرهای چندین ساعته برای پرواز مستقیم به اروپا و حتی ترکیه و دبی هم گزارش شده است. پرواز برگشت به کانادا از هر نقطهٔ دنیا هم برای این افراد با مشکلات فراوان همراه است. بعد از ورود به خاک کانادا هم گاهی تا نیم ساعت مصاحبه و بررسی امنیتی برای اجازهٔ خروج از فرودگاه به‌طور متعدد گزارش شده است.
وقتی شخصی به‌دلیل خدمت سربازی اجباری «غیرقابل پذیرش» به آمریکا شناخته می‌شود، نام و مشخصات فرد به دیتابیس مشهور Watch List آمریکا اضافه می‌شود. این لیست بعد از حملهٔ ۱۱ سپتامبر برای حفاظت از آمریکا در برابر افرادی که مشکوک به فعالیت‌های تروریستی هستند به وجود آمد و به‌تدریج زیرمجموعه‌های جدیدی تعریف شد که به این لیست اضافه شدند.
یکی از این زیرمجموعه‌ها لیست «منتخب» (Selectee List) است که همهٔ شهروندان کانادایی که به‌دلیل خدمت سربازی «غیرقابل پذیرش» شناخته شوند، به این بخش اضافه می‌شوند.
اخیرا تلویزیون CBS گزارشی منتشر کرد که مدعی است این Watch List شامل بیش از دو میلیون نفر است که آمریکا با ۶۴ کشور دیگر هم به اشتراک می‌گذارد. بعضی از این کشوها مسافرانی را که در این لیست باشند، بازجویی و حتی بازداشت می‌کنند.
ایرانی-کانادایی‌هایی که در سه سال گذشته به این لیست اضافه شده‌اند و در میان‌شان تعداد زیادی پزشک، مهندس، استاد دانشگاه و حتی خلبان و شاغلین در پست‌های مهم دولتی و غیردولتی در کانادا وجود دارد، انجمنی تشکیل داده‌اند و به‌طور مرتب در حال رایزنی با دولت کانادا و نمایندگان پارلمان کانادا هستند. مهم‌ترین درخواست این افراد از دولت کاناداست که حقوق شهروندی آن‌ها را به طور کامل به‌رسمیت بشناسد و از آن‌ها هنگام خروج و ورود در مرزهای کانادا به کشورهای دیگر حمایت کند.
جالب این‌جاست که ایرانی‌هایی که خدمت سربازی‌شان را در سپاه انجام داده‌اند و شهروند آمریکا هستند، از این قانون مستثنا هستند و به این لیست اضافه نمی‌شوند، اما گویا دولت کانادا با قوانین فعلی و تعهدهای امنیتی‌اش با آمریکا امکان حمایت از شهروندان خود را ندارد.
در اوج جنبش «زن زندگی آزادی»، حامد اسماعیلیون، از چهره‌های سرشناس مخالف جمهوری اسلامی، در پاسخ به انتقادها نسبت به عدم فشار لازم به کانادا برای اضافه کردن نام سپاه به لیست سازمان‌های تروریستی در کانادا به این نقص قانونی اشاره کرده بود که می‌تواند زندگی ایرانیانی را که خدمت سربازی اجباریشان در سپاه بوده است، در کانادا مختل کند.
جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا، در چهارمین سالگرد یادبود قربانیان پرواز پی‌اس ۷۵۲ در تورنتو اعلام کرد که دولتش در مسیر افزودن «مسئولانهٔ» سپاه پاسداران به لیست سازمان‌های تروریستی است. به نظر تحلیلگران، ترودو با بیان قید «مسئولانه» به مشکلاتی از این دست اشاره داشت.
در ایران مردان ۱۸ تا ۴۹ سال مجبور به انجام خدمت سربازی هستند، اما تعیین یکان و محل خدمت داوطلبانه نیست و نیازهای هر نیرو به تخصص‌های مختلف تعیین‌کننده‌ترین عامل در اعزام به سپاه، ارتش یا نیروی انتظامی است.
با این حال، برخی لابی‌های سیاسی درتلاش‌اند که واقعیت اجباری بودن خدمت سربازی در سپاه را زیر سؤال ببرند. تحلیل‌هایی از این دست بارها در کمیسیون‌های مختلف پارلمان کانادا هم مورد استناد قرار گرفته تا راه برای تحریم کامل سپاه پاسداران «بدون استثنا کردن سربازان اجباری» هموار شود.
