دولت ایران که با انبوهی از مشکلات اقتصادی و بحران در حوزه‌های مختلف دست‌وپنجه نرم می‌کند، به دنبال راهی برای کاستن از برخی آلام خود، با دولت ترکیه بر سر یک میز نشست.
در این دیدار که چهارم بهمن انجام شد، مسئلهٔ اصلی طرف ایران، چنان‌که ابراهیم رئیسی پیش از سفر گفته بود، اقتصاد بود. در همین زمینه و به‌گفتهٔ حجت‌الله عبدالملکی، دبیر شورای عالی مناطق آزاد ایران، تهران برای آنکارا «هزار بستهٔ سرمایه‌گذاری به ارزش ۲۰ میلیارد یورو» آماده کرده بود.
اما رسانه‌های ترکیه مسئلهٔ دیگری را مطرح کردند. آن‌ها می‌گفتند اولویت ترکیه در دیدار دوجانبه مسئلهٔ تروریسم است.
ترکیه در ماه‌های گذشته درگیر حملات تروریستی بوده و در ۴۰ روز گذشته ۲۱ نفر از سربازان این کشور در حملاتی که از شمال سوریه و عراق انجام شده، کشته شده‌اند. جامعهٔ ترکیه از این بابت انتظار دارد که کشورهای منطقه ازجمله ایران با آن‌ها در راستای مبارزه با تروریسم همکاری کنند.
طرف ایرانی ضمن اشاره به این دغدغه، رابطهٔ موجود را فراتر می‌بیند. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، آذرماه امسال در مورد همکاریهای ایران و ترکیه چنین توضیح داده بود: «روابط ایران و ترکیه کاملاً روشن است. یکی از نمونه‌‌‌های خوب روابط همسایگی را می‌توان در روابط دو کشور در زمینه‌‌‌های مختلف شاهد بود و ان‌‌‌شاءالله ادامه پیدا خواهد کرد.»
اما دو کشور مسائل حل‌نشده و انباشتهٔ زیادی بین خود دارند. هم بیانیهٔ پس از این دیدار که پنجم بهمن منتشر شد، گواه انباشت این مسائل است و هم یادداشتی که حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، در آستانهٔ سفر در روزنامهٔ «ملیت» ترکیه به چاپ رساند.
او در این یادداشت به لیست بلندبالایی از مسائلی اشاره کرد که میان دو کشور وجود دارد و نیازمند تصمیم گیری است. این مسائل تقریباً همهٔ سطوح همکاری، از مسائل فرهنگی و مرزی و نظامی تا مسائل اقتصادی را در بر می‌گرفت.
وزیر خارجه جمهوری اسلامی از لزوم افزایش تجارت میان دو کشور سخن گفته و تأکید کرده بود «جمهوری اسلامی ایران هم‌اکنون یکی از مهم‌ترین تامین کنندگان گاز طبیعی ترکیه است و خط لوله گاز بین دو کشور از سال ۲۰۰۱ یکی از نماد‌های مهم همکاریهای اقتصادی پایدار میان دو کشور است».
اما نگاه به آمار صادرات گاز ایران به ترکیه نشان از آن دارد که آن‌چه ایران مهم قلمداد می‌کند، برای ترکیه اهمیت سابق را ندارد و فروش گاز ایران به ترکیه در سال گذشته ۵۰ درصد کاهش داشته است. همین اختلاف ارقام و گفته‌ها بخشی از معضلات این دو کشور را نشان می‌دهد.
سفرهایی که لغو شد
پیش از این سفر، طی بیش از یک سال گذشته، چندین بار خبرهایی در مورد دعوت ابراهیم رئیسی توسط رجب طیب اردوغان در رسانه‌های دو کشور منتشر شده بود.
به‌جز سفر قبل که قرار بود چهارم ژانویه انجام شود و به‌دلیل حملهٔ مرگبار داعش در کرمان لغو شد، دقیقاً معلوم نیست که چرا سفرهای پیشین لغو شده بود.
امیرعبداللهیان در توضیح لغو سفری که در ماه نوامبر قرار بود انجام شود، گفته بود به‌دلیل حضور وزرای خارجهٔ دو کشور در آمریکا این نشست انجام نخواهد شد. اما به دلیل آن‌که آن زمان همتای او در آن هفته تماماً در خارج از ترکیه بود، گفته‌های امیرعبدالهیان بسیاری را قانع نکرد، چرا که می‌توانستند برای زمان متفاوت‌تری برنامه‌ریزی کنند. به همین دلیل کارشناسان مختلف ایده‌های متفاوتی را دربارهٔ انجام نشدن سفر مطرح کردند.
طرف ایرانی معتقد بود که این سفر به‌خاطر همکاری ترکیه با اسرائیل در زمینهٔ تجاری انجام نشده است و این علی‌رغم گفتهٔ رهبر جمهوری اسلامی است که از کشورهای اسلامی خواسته بود مناسبات تجاری خود با اسرائیل را قطع کنند.
اما رسانه‌های ترکیه رویکرد دیگری داشتند. آن‌ها می‌گفتند دلیل لغو سفر نرسیدن به توافق در مورد نحوهٔ مبارزه با تروریسم در منطقه است. آن‌ها مدعی بودند که دو کشور رویکرد متفاوتی به تروریسم دارند و ایران در این زمینه منویات ترکیه را نمی‌پذیرد.
فالی که در بخشی از سفر ابراهیم رئیسی از یک دیوان قدیمی حافظ گرفت و مصرعی از حافظ را خواند، از نظر برخی تصدیقی بود بر اختلافات دو کشور، چرا که در واکنش به این مصرع که در آن آمده بود «خوش باش که ظالم نبرد راه به منزل»، اردوغان با انگشت ابراهیم رئیسی را مخاطب این شعر قرار داد، در صورتی که رئیسی مخاطب شعر را اسرائیل می‌دانست.
تروریسم؛ آیا راه مشترکی وجود دارد؟
سخنان هر دو رئیس‌جمهور در نشست خبری مشترکی که عصر ۲۴ ژانویه (چهارم بهمن) برگزار شد، نشان از آن داشت که ترکیه و ایران معضل تروریسم را یکی از مسائل مشترک می‌دانند. ابراهیم رئیسی دغدغهٔ همتای خود را در سخنان خود چنین منعکس کرد: «ایران امنیت ترکیه را به‌مثابهٔ امنیت خود مهم و غیرقابل خدشه می‌داند.»
اما واکنش رسانه‌های ترکیه پس از دیدار نشان از آن داشت که آن‌ها از سخنان طرف ایرانی قانع نشده‌اند. آن‌ها مدعی‌اند که ایران و نیروهای نیابتی جمهوری اسلامی به ناآرام‌تر شدن مرزهای این کشور کمک می‌کنند.
دولت و بخشی از مردم ترکیه از افزایش اخیر فعالیت‌های پ.ک.ک (حزب کارگران کردستان) نگران هستند. آن‌ها می‌گویند که در ماه‌های اخیر نفوذ پ.ک.ک در سلیمانیه، دومین شهر بزرگ دولت اقلیم کردستان، عراق بیشتر شده و این منطقه تحت نفوذ ایران است.
رسانه‌های ترک گزارش می‌دهند که شهر سلیمانیه زیر نظر اتحادیه میهنی کردستان و خانواده طالبانی است که روابط بسیار نزدیکی با ایران دارد. آن‌ها واسطهٔ این رابطه نیروهای حشدالشعبی می‌دانند و می‌گویند که این نیروها کمک‌های نظامی به پ.ک.ک انجام می‌دهند. به‌جز این کمک‌های نظامی، برخی کارشناسان ترک مدعی هستند که اعضای پ.ک.ک می‌توانند در اقلیم کردستان آموزش ببینند و همچنین دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی درمان مخصوص دارند.
حال که نفوذ دولت ایران در بغداد و منطقهٔ کردستان عراق قابل توجه است، ترکیه از ایران می‌خواهد که این کشور را در راستای مبارزه با تروریسم کمک کند. البته برخی کارشناسان ترکیه مانند عبدالله آغیر معتقدند که ایران به‌خاطر پروژه کریدوری که عراق به اجرا گذاشته و ترکیه را به خلیج فارس مرتبط می‌کند، احتمالاً چنین همکاری‌ای را نپذیرد.
به نظر می‌رسد که ترکیه از همکاری ایران در این راه مطمئن نیست، چراکه قبل از سفر رئیسی به آنکارا، ابراهیم کالین، رئیس دستگاه اطلاعاتی ترکیه، به عراق رفت. او در این سفر با عبداللطیف رشید رئیس‌جمهور و محمد شیاع السودانی نخست‌وزیر عراق در مورد تهدیدهای تروریستی علیه ترکیه سخن گفت.
بسیاری در ترکیه بر این باورند که ترکیه می‌خواهد راه‌حل جدیدی برای مسئلهٔ حضور پ.ک.ک در عراق بیابد. آنکارا در ماه‌های اخیر حملات بسیاری را به شمال عراق علیه گروه‌های پ.ک.ک انجام داده است؛ موضوعی که اعتراضات عراق را هم در پی داشت، اما حال دولت ترکیه راهکار سیاسی نیز در پیش گرفته است.
البته راهکار سیاسی ترکیه توأم با تهدید است. هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، در یکی از جلسات فوق‌العادهٔ مجلس این کشور چنین هشدار داد: «علی‌رغم تحریم‌های ما علیه سلیمانیه، اگر اتحادیه میهنی کردستان در حمایت از پ.ک.ک تغییر موضع ندهد، در انجام اقدامات بیشتر تردید نخواهیم کرد.»
البته موضوع میان دو کشور تنها به آن‌چه در شمال عراق می‌گذرد، محدود نیست. ترکیه می‌گوید در شمال سوریه هم با تهدیدهای تروریستی مواجه است. از سوی دیگر، حضور نیروهای ایرانی امکان مانور این کشور برای بازگرداندن مهاجران سوری به کشورشان را گرفته است.
کارشناسان ترک مانند مِته سُهات‌اوغلو می‌گویند همهٔ مشکل در شهر حلب و تل رفعت است. او می‌گوید این دو منطقه در اختیار نیروهای تحت حمایت جمهوری اسلامی مانند فاطمیون و زینبیون است و باعث شده ترکیه نتواند پروژهٔ بازگرداندن مهاجران را آغاز کند. البته او می‌گوید به‌زودی ترکیه حملات جدیدی را به این مناطق انجام خواهد داد.
اقتصاد؛ هدفی که معلق مانده است
هدف اصلی در این دیدار مسائل اقتصادی بود. پیش از سفر ابراهیم رئیسی گفته بود «هدف‌گذاری ما ارتقای سطح روابط تجاری و اقتصادی کشورمان با ترکیه به ۳۰ میلیارد دلار است که با ظرفیت‌های موجود دو کشور این عدد قابل دستیابی است».
او در آنکارا و در نشست مشترک فعالان اقتصادی دو کشور همچنین عنوان کرد: «جلوهٔ این تصمیم در اسناد و توافق‌نامه‌هایی که امروز میان دو کشور به امضا رسید، به نمایش درآمد».
رئيسی حتی پا را از این فراتر گذاشت و مسئله را به‌واسطهٔ ادبیات سیاسی جمهوری اسلامی مطرح کرد و گفت «پیام حضور سران دو کشور در این نشست این است که ارادهٔ ایران و ترکیه بر انجام کار جهادی و جهشی در مسیر رفع مشکلات و موانع پیش روی توسعهٔ همه‌جانبهٔ روابط به‌خصوص در عرصهٔ اقتصادی و تجاری است.»
در مقابل اردوغان نیز در نشستی که ۴۰۰ نفر از فعالان اقتصادی ایران و ترکیه در آن حضور داشتند، گفت: «همواره تأکید کرده‌ایم که مخالف تحریم‌های یک‌جانبه علیه ایران هستیم. روابط اقتصادی و تجاری‌مان را با همسایهٔ خود ایران به‌دلیل تحریم‌ها قطع نکردیم و از این پس نیز قطع نخواهیم کرد. مصممیم به هدف تجاری ۳۰ میلیارد دلاری با ایران برسیم.»
از ۱۰ توافقنامه‌ای که میان دو کشور در این سفر به امضا رسید نیز بخشی در حوزه‌های اقتصادی بود. ترکیه و ایران در تلاش‌اند تا به فراتر از حجم اقتصادی‌ای که سال ۲۰۱۲ رقم زده بودند، برسند. در آن سال تجارت بین دو کشور به میزان ۲۲ میلیارد دلار رسیده بود، اما از آن پس این رقم عمدتاً زیر ۱۵ میلیارد دلار بوده است. بهانه عمدهٔ دو کشور این است که دورهٔ کرونا وضعیت را بدتر کرد اما به نظر می‌رسد که تنها مسئله به این دوران دوساله ختم نمی‌شود.
روزنامه‌های ترکیه می‌گویند ازجمله دلایل کاهش حجم مبادلات، حذف ۶۸ محصول از توافقنامهٔ تجارت ترجیحی دو کشور توسط طرف ایرانی است. از سوی دیگر هر دو طرف از مناسبات مرزی و گمرکی موجود شاکی هستند و در سال‌های گذشته طرفین همدیگر را بارها در روندهای گمرکی و جاده‌ای مقصر دانسته‌اند. برخی از فعالین اقتصادی نیز به مسئلهٔ پرداخت‌ها اشاره کرده و می‌گویند بخشی از دلیل عدم رشد حجم تجارت بین دو کشور مناسبات بانکی و پرداخت‌ها است؛ موضوعی که رئیس بانک مرکزی دو کشور در چارچوب این دیدار به‌دنبال رفع آن بودند.
یکی دیگر از دلایل کاهش تجارت بین دو کشور مسئلهٔ فروش گاز ایران به ترکیه است. آمارهای ادارهٔ تنظیم بازار انرژی ترکیه خبر می‌دهد که در سال ۲۰۲۳ در مقایسه با سال قبل از آن، صادرات گاز ایران به ترکیه بیش از ۵۰ درصد کاهش یافته و حتی ایران حداقل در ماه‌های ژوئیه و سپتامبر هیچ گونه صادرات گازی به ترکیه نداشته است. این آمارها نشان می‌دهند که روسیه و جمهوری آذربایجان بازار گاز ایران در ترکیه را در اختیار گرفته‌اند.
با این حال در چهارچوب موافقت نامه‌ها دو کشور تصمیم به تمدید قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه برای ۲۵ سال آینده و افزایش میزان صادرات گاز گرفته‌اند.
مسئله‌ای که ابهام‌ها در مورد حجم تجارت دو کشور و وضعیت آن را بیشتر می‌کند، آمار و ارقامی است که مسئولان از حجم تجارت بین دو کشور ارائه می‌دهند. صمد حسن‌زاده، رئیس اتاق بازرگانی ایران، حجم اقتصادی فعلی دو کشور را در حد هفت میلیارد دلار می‌داند.
آماری که وزیر تجارت ترکیه ارائه می‌دهد نیز نزدیک به این رقم است. او نیز همزمان با سفر ابراهیم رئیسی و در دیدار با فعالین اقتصادی گفت حجم تجارت ترکیه ۷.۴ میلیارد دلار است.
اما همزمان با حضور رئیسی در آنکارا، رئیس کل گمرک ایران تجارت ایران و ترکیه در ۱۰ ماهه سال جاری را ۹.۵ میلیارد دلار اعلام کرد که این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴۷ درصد کاهش داشته است. این در حالی است که وی حجم تجارت ۹ ماهه میان دو کشور را ۸.۵ میلیارد دلار اعلام کرده بود و از این رو بعید به نظر می‌رسد که حجم تجارت یک ماهه دو کشور به یک میلیارد دلار برسد.
