سفر رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، به مصر و استقبال گرم عبدالفتاح سیسی از او در روز ۲۵ بهمن در حالی انجام شد که دو کشور یک دهه تیرگی را سپری کرده بودند. عوامل این تیرگی چه بود و چگونه برطرف شد؟ آیندهٔ روابط دو کشور به کدام سو خواهد رفت و تأثیر آن بر منطقه چیست؟
یک دهه تیرگی روابط
مصر برای چند سده جزو قلمرو حکومت عثمانی قرار داشت. از این رو، رابطهٔ تنگاتنگ این دو کشور بیش از روابط دیپلماتیک است. با آغاز تیره شدن رابطهٔ آنکارا با قاهره از ۲۰۱۳ به بعد، قابل پیش‌بینی بود که این تیرگی مانند قطع رابطهٔ قاهره و تهران نخواهد بود که بیش از چهار دهه ادامه داشته است.
می‌دانیم که مشرب فکری اردوغان به‌شدت تحت‌تأثیر جنبش اخوان المسلمین است. با سقوط حسنی مبارک و برآمدن محمد مرسی که از اعضای اخوان‌المسلمین بود، اردوغان تمام درها را برای توسعهٔ روابط با مصر گشود.
سرنگونی دولت محمد مرسی به دست ژنرال سیسی خشم اردوغان را برافروخت تا آن‌جا که لحن تندی علیه شخص سیسی به کار برد. برای نمونه، او به نشانهٔ سرکوب خونباری که در میدان «رابعه» در قاهره رخ داده بود، چهار انگشت خود را در هنگامی سخنرانی‌ها علیه سیسی نشان می‌داد.
در آن هنگام آقای اردوغان گفته بود که نمی‌تواند به افرادی که با کودتای نظامی در مصر به قدرت رسیده‌اند، احترام بگذارد. وی با «مستبد غیرمنتخب» خواندن ژنرال سیسی، خواستار آزادی محمد مرسی شده بود که در نهایت در زندان جان باخت. مصر هم در مقابل، بارها ترکیه را به «تأمین مالی تروریست‌ها» متهم کرده بود. این وضعیت در نهایت به قطع رابطهٔ دو کشور در ۲۰۱۳ انجامید.
در ادامه، مصر با اطلاع از روابط همیشه ملتهب یونان و قبرس با ترکیه، رویکرد نزدیکی با این دو کشور را آغاز کرد تا پاسخی باشد به حمایت اردوغان از نیروهای تارانده‌شدهٔ اخوان‌المسلمین از مصر. در نتیجه، هنگامی که در اثر جنگ داخلی لیبی (در همسایگی مصر) این کشور دوپاره شد، ترکیه به طرفداری از «دولت وفاق ملی» به‌رهبری فائز السراج و مصر به طرفداری «ارتش ملی لیبی» به‌رهبری ژنرال خلیفه حفتر برخاستند و بار دیگر در برابر هم صف‌آرایی کردند.
در ادامه، هنگامی که عربستان به دنبال گوشمالی‌دادن قطر بود و به این منظور قطر را تحت تحریم هوایی، زمینی و دریایی قرار داد، مصر از کشورهایی بود که به ائتلاف عربستان در کنار بحرین و امارات پیوست. در مقابل، این اردوغان بود (که در کنار ایران) به حمایت همه‌جانبه از قطر پرداخت تا آن‌جا که برای حمایت از قطر نیروی نظامی به دوحه اعزام کرد تا اگر ائتلاف عربستان قصد حملهٔ نظامی به قطر داشت، با ارتش ترکیه روبه‌رو شود.
درحالی‌که دو کشور از اعضای بیست اقتصاد برتر جهان (گروه ۲۰) هستند، آن‌چه ذکر شد تنها گوشه‌ای از یک دهه پیامدهای تنش میان قاهره و آنکارا بود که هر چه زمان از کودتا علیه مرسی گذشت، دو کشور را واداشت در سیاست‌های خصمانهٔ خود علیه یکدیگر تجدید نظر کنند.
از سوی دیگر، رفع خصومت میان عربستان و قطر آغاز تجدیدنظر آنکارا و قاهره شد، به‌گونه‌‌ای که در پی زلزلهٔ مهیب ترکیه در فوریه ۲۰۲۳ (که طی آن ۵۰ هزار نفر جان باختند)، عبدالفتاح سیسی طی یک تماس تلفنی مراتب همدردی و یاری‌رسانی مصر را به اطلاع اردوغان رساند و وزیر خارجهٔ خود را برای بازدید از مناطق زلزله‌زده به همراه کمک‌هایی انسان‌دوستانه گسیل کرد. این خود نشانهٔ آن بود که تیرگی روابط در حال زدوده شدن است.
در نتیجه، در ژوئیه همان سال، دو کشور مبادرت به اعزام سفیر کردند و در ماه اکتبر هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، به دیدار همتای مصری خود در قاهره رفت. متعاقب آن، سران دو کشور در حاشیهٔ اجلاس گروه ۲۰ در سپتامبر ۲۰۲۳ با یکدیگر دست دادند.
در ادامه، درحالی‌که قطر میزبانی جام جهانی فوتبال را برعهده داشت، با دعوت از اردوغان و سیسی برای حضور در افتتاحیهٔ این رویداد ورزشی، شرایطی را فراهم آورد تا دو رئیس‌جمهور با هم دیدار دوباره داشته باشند.
با این حساب، سفر اردوغان به مصر و دیدار با سیسی چهارمین تماس دو رئیس‌جمهور است و قرار شده سیسی تا ماه آوریل دیدار اردوغان را پس بدهد.
به شرحی که گفته شد، روابط از مرحلهٔ تنش‌زدایی و سپس عادی‌سازی گذشته و اینک به مرحلهٔ گرم شدن رسیده تا آن‌جا که دو طرف در نظر دارند حجم مبادلات تجاری خود را از شش میلیارد دلار در سال به ۱۵ میلیارد افزایش دهند و به‌ویژه صنعت گردشگری میان دو کشور توریستی را رونق ببخشند.
جنگ غزه؛ شتاب‌دهندهٔ روابط مصر و ترکیه
به شرحی که گفته شد، از اوائل ۲۰۲۳ مصر و ترکیه در جهت تنش‌زدایی گام برداشتند و در یک سال از نخستین تماس تلفنی دو رئیس‌جمهور در فوریه ۲۰۲۳، اینک اردوغان دیدار خود از قاهره را انجام داده است.
این نه تنها نشان عادی‌سازی روابط بلکه نشان شتاب آن نیز هست. اما در این میان حادثه‌ای دیگری رخ داده که به‌شدت نقش شتاب‌دهنده در مناسبات دو کشور داشته است: جنگ در غزه.
اگرچه اخوان‌المسلمین اینک یک حزب ممنوع در مصر است که به‌شدت سرکوب شده، ولی نباید از یاد برد که گروه افراطی حماس نیز (که آمریکا و اتحادیهٔ اروپا آن را تروریستی می‌دانند) عیناً مانند اردوغان از مشرب فکری اخوان‌المسلمین طرفداری می‌کند.
اینک که بحران غزه به بحرانی بس بزرگ در روابط بین‌الملل تبدیل شده، مصر عملاً یک طرف راه‌حل برای برون رفت از این بحران به نفع غزه است. اینک قاهره به مرکز آمدورفت هیئت‌های دیپلماتیک از آمریکا و اسرائیل و قطر و حماس و… تبدیل شده است.
اگر روزگاری اردوغان شدیدترین لحن را علیه سیسی به کار می‌برد، اینک او همان شدت کلام را علیه نتانیاهو به کار می‌برد. چه بر پایهٔ مبانی فکری (اخوان‌المسلمین) که اردوغان را به حماس پیوند می‌زند و چه بر پایهٔ بحران انسانی‌ای که در غزه رخ داده تا آن‌جا که چهار رکن از ارکان سازمان ملل (مجمع عمومی، شورای امنیت، دبیرخانه و دیوان بین‌المللی دادگستری) را درگیر خود نموده، اردوغان نمی‌تواند در بحران غزه بی‌طرف باشد، به‌ویژه این‌که شهرهای ترکیه در ماه‌های اخیر شاهد راهپیمایی‌های بزرگی در حمایت از غزه بوده است.
وضعیت سیسی نیز عیناً وضعیت اردوغان است که به‌دلیل همسایگی با غزه و نزدیکی نژادی و زبانی با فلسطینی‌ها که حمایت مردم مصر را دارند، نمی‌تواند در بحران غزه بی‌طرف بماند.
با این توصیف، به نظر می‌رسد که در شرایط حال حاضر مسئلهٔ غزه در رأس مذاکرات دو رئیس‌جمهور باشد، اما تنها دستور کار آن دو نیست.
فهرستی از آن‌چه در دستور مذاکرات دو طرف قرار دارد، از این قرار است:
- بحران‌های منطقه‌ای ازجمله سوریه، عراق، سودان و به‌ویژه لیبی (که مصر و ترکیه هریک طرف یکی از دو سوی درگیری در جنگ داخلی لیبی را گرفته‌اند).
- رفع اختلافات در زمینهٔ استخراج نفت و گاز در دریای مدیترانه و همچنین بهبود مناسبات تجاری و گردشگری برای رسیدن به سقف ۱۵ میلیارد دلار در سال. گفتنی است که هیئتی بلندپایه مرکب از وزیران خارجه، دارایی و خزانه‌داری، دفاع، بهداشت، صنایع و فناوری، خانواده و رفاه اجتماعی، تجارت و همچنین رئیس سازمان اطلاعات و رئیس نهاد ارتباطات ریاست‌جمهوری ترکیه، اردوغان را در سفر به مصر همراهی کرده‌اند.
- تلاش اردوغان برای دور کردن مصر از همکاری با قبرس و یونان و همچنین تلاش سیسی برای دور کردن اردوغان از حمایت نیروهای‌اخوان‌المسلمین که در ترکیه و در دیگر کشورهای منطقه مقیم هستند.
- همکاری نظامی ازجمله فروش پهپادهای پیشرفتهٔ ترکیه موسوم به «بیرق‌دار» که ظاهراً سرنوشت جنگ میان آذربایجان و ارمنستان را به نفع باکو تغییر داد.
تأثیر بر منطقه
مصر، ترکیه و ایران تنها کشورهای خاورمیانه هستند که جمعیتی بالغ بر ۸۵ میلیون نفر دارند. هر سه در میان کشورهای برتر منطقه و خاورمیانه از نظر جاذبهٔ گردشگری قرار دارند. در عین حال سه کشور مثلث عربی، ترکی و فارسی را در جهان اسلام تشکیل می‌دهند.
این سه ضلع بیش از آن‌که در همکاری با یکدیگر باشند، در اصطکاک با هم بوده‌اند. برای نمونه، ایران و ترکیه در بحران سوریه در دو سوی منازعه ایستادهاند همچنان‌که مصر و ترکیه در منازعه لیبی در دو ایستادهاند.
به‌رغم همهٔ اختلافات، به نظر می‌رسد که بحران غزه باعث شده تا اندازهٔ ملموسی سه کشور به یکدیگر نزدیک شوند. این در حالی است که ترکیه و مصر موجودیت اسرائیل را به رسمیت می‌شناسند و بر مدل «دو دولت فلسطین و اسرائیل» در کنار هم تأکید دارند، ولی جمهوری اسلامی از اساس منکر موجودیت کشور اسرائیل است.
با توجه به نقش فعال قطر و مواضع اخیر عربستان مبنی بر مدل دو دولت و اینک همسویی در روابط مصر و ترکیه و با در نظر داشتن این‌که همهٔ این کشورها دوستان آمریکا هستند، به نظر می‌رسد گرمیِ رابطهٔ آنکارا و قاهره موجب افزایش فشارها بر آمریکا برای حل بحران غزه شود.
