نوروز امسال در مناطق کردنشین گسترده‌تر از دیگر سال‌ها و همراه با نمادها و نشانه‌هایی دیگر برگزار شد. دست‌کم مردم ۲۷ شهر و روستا نوروز را به همراه رقص و سخنرانی، و شعرخوانی اعتراضی و سرودهای حماسی جشن گرفتند؛ جشنی که بخشی از نسل جوان‌تر، فارغ از دنیای احزاب کرد، آن را «شکل‌گیری سنتی جدید در ایستادگی و مبارزه» می‌خوانند.
بنا به رسمی چندین ساله، روستای چشمیدر از توابع سروآباد در استان کردستان اولین محل برگزاری استقبال از نوروز به شیوهٔ کردی بود. روشن کردن آتش و رقص و پایکوبی دور آن به‌ویژه در کوهستان سنتی دیرینه است که از دیرباز در کردستان ایران، عراق و ترکیه برپا می‌شود.
نوروز امسال در چشمیدر اما از چند منظر تفاوت‌‌های قابل توجهی با سال‌های گذشته داشت. با توجه به تصاویر و ویدئوهای منتشرشده از مراسم امسال که ۲۵ روز پیش از نوروز برگزار شد، چشمیدر با جمعیت کمتر از ۱۵۰۰ نفر میزبان هزاران مهمان برای استقبال از نوروز بود.
علاوه بر جمعیت چشمگیر، حضور پررنگ زنان بدون حجاب اجباری نیز در این مراسم قابل توجه بود، که البته در گزارش‌های خبرگزاری‌های رسمی جمهوری اسلامی اثری از آن نبود. سازمان حقوق بشری هنگاو اما تصویر متفاوتی از این جشن منتشر کرد که نشان از حضور پررنگ زنان بدون حجاب داشت.
روستای آویهنگ از توابع سنندج شاهد دومین تجمع بزرگ استقبال از نوروز بود؛ مراسمی که به‌وضوح با استفاده از نمادها و شعارهای اعتراضی از جمله «ژن ژیان ئازادی» سیاسی‌تر شده بود. خبرگزاری تسنیم در گزارشی این مراسم را مانند مراسم چشمیدر پوشش داد که باز هم تصویری از زنان بدون حجاب اختیاری و رقص ایشان به چشم نمی‌خورد. اما در همین گزارش نیز می‌شد نمادهایی معنادار را دید.
«جامانه» یا «آغابانو» نوعی شال کردی است که زنان و مردان کرد از آن برای پوشاندن سر و گردن استفاده می‌کنند. حزب دموکرات کردستان آن را «نماد پیشمرگه و مقاومت ملت کرد» می‌خواند، اما به‌طور سنتی جامانه در کردستان نماد حزب دموکرات کردستان ایران شناخته می‌شود.
از طرف دیگر پارچه‌ها و دستمال‌های سرخ‌رنگ یا گل رز قرمز نیز در کردستان به‌طور سنتی به‌عنوان نمادهای حزب کومله شناخته می‌شود. در تصاویر منتشرشده توسط خبرگزاری تسنیم وابسته به سپاه جامانه و پارچه‌های سرخ‌رنگ به وضوح دیده می‌شد.
یکی از شرکت‌کنندگان در مراسم نوروز در روستای آویهنگ به رادیوفردا می‌گوید: «استفاده از نمادهای احزابی که به روشنی همکاری چندانی هم با یکدیگر ندارند، لزوماً به‌معنای هواداری مستقیم از احزاب نیست، در واقع استفاده از جامانه و گل رز و سایر نمادها مانند لباس کردی خاکی‌رنگ، از طرفی ادای احترام به سنت مبارزاتی در کردستان و از طرف دیگر اعلام موضعی مشخص نسبت به حکومت فعلی است».
اگرچه نمادها از چشم خبرگزاری تسنیم دور ماند، اما نهادهای امنیتی از آن‌ها غافل نشدند. مجموعه فعالان حقوق بشر گزارش داد خواننده‌ای که در مراسم آویهنگ یک سرود حماسی کردی اجرا کرده بود، تحت تعقیب نیروهای وزارت اطلاعات قرار گرفت.
نهادهای امنیتی همچنین در راستای تلاش برای جلوگیری از برگزاری مراسم در روستای «نی» مریوان دست‌کم ۴۱ تن را احضار و بازجویی کردند. بخشداری‌ها و فرمانداری‌های استان نیز طی ابلاغیه‌ای به مسئولان اجرایی، استفاده از پرچم موسوم به «پرچم کردستان»، جامانه، گل سرخ، رقص و پایکوبی مختلط زنان و مردان را ممنوع اعلام کردند.
۲۵ اسفند، پدر ژینا امینی آتش نوروز را در سقز برافروخت
کوه جاقل در جوار شهر سقز نیز سال‌هاست محل برگزاری مراسم استقبال از نوروز با پیشینه‌ای سیاسی‌تر است. در سال‌های گذشته نهادهای امنیتی با احضار فعالان مدنی که در برگزاری مراسم نوروز در کردستان از جمله سقز نقش داشتند، تلاش می‌کردند تا مانع برگزاری مراسم شوند. همچنین در مواردی از افراد تعهدی برای عدم استفاده از «جامانه، گل سرخ و روسری سفید» اخذ می‌شد.
امسال اما مراسم نوروز در سقز با حضور پدر مهسا ژینا امینی آغاز شد. او در حالی که با گروهی از حاضرین آتش نوروز را در کوه جاقل روشن می‌کرد، گفت «با توجه به این که ژینا هم کوهنورد بود و بیشتر هفته‌ها با گروهی به کوهنوردی می‌رفت و با توجه به همه کسانی که در انقلاب ژینا جان‌شان را از دست دادند، این آتش را روشن می‌کنیم».
استفاده از نمادهای سیاسی کردی در این مراسم به مراتب بیشتر از آویهنگ بود. یکی از حاضرین در این مراسم به رادیو فردا می‌گوید «جمعیت زیاد یادآور چهلم ژینا بود، نمی‌دانستیم به کجا می‌رسد. تصور می‌کردیم شاید موقع برگشت به داخل شهر نیروهای امنیتی برخورد کنند».
مراسم، به سیاق مشابه، با استفاده از نمادهای سیاسی هر روز در شهرها و روستاهای مختلف برگزار می‌شد. حضور پررنگ زنان و دختران بدون حجاب در مهاباد، بوکان، دهگلان، سردشت، اورامانات و بسیاری نقاط دیگر جریان داشت، اما این بار خبری از رسانه‌های دولتی برای تهیه گزارش نبود.
یکی از اعضای گروه سازماندهی مراسم در کردستان و آذربایجان غربی به رادیوفردا گفت: «سال‌های قبل به محض تلاش برای شکل‌گیری مراسم و سازماندهی، نهادهای امنیتی احضار و بازداشت را شروع می‌کردند، ما هم همهٔ تلاش‌مان را برای اخذ مجوز می‌کردیم. اما امسال خبری از مجوز گرفتن نبود. جمع می‌شدیم، هر جا که ظرفیت بود اطلاع رسانی می‌کردیم و می‌دیدیم جمعیت در هر مراسم هزاران نفر و در مواردی بیش از ۱۰ هزار نفر است».
گزارش شده تنها مراسمی که با مجوز رسمی برگزار شد، مراسم شهر صاحب در ۱۵ کیلومتری سقز بود که با هماهنگی شهرداری این شهر برگزار شد، با این حال نمادهای سیاسی به‌طور گسترده در میان حاضرین مشهود بود. سازمان حقوق بشری هنگاو جمعیت حاضر در مراسم نوروز صاحب را بیش از ۱۰ هزار نفر برآورد کرد.
حضور پررنگ خانواده‌های دادخواه
یکی دیگر از موارد قابل توجه در مراسم نوروز ۱۴۰۳ در مناطق کردنشین ایران حضور پررنگ خانواده‌های دادخواه بود. این موج که با حضور امجد امینی در سقز آغاز شد، با حضور خانواده‌های دادخواه در بوکان ادامه پیدا کرد.
شامگاه ۲۹ اسفند «دایه مینا»، مادر شهریار محمدی، از جانباختگان اعتراضات «زن زندگی آزادی»، در مراسم جشن نوروز بوکان حاضر شد. او که گل رز سرخ و عکسی از ژینا امینی به دست داشت، در میان جمعیت نام فرزندش را تکرار می‌کرد و می‌گفت «راهت را ادامه می‌دهم شهریار».
حاشیهٔ مراسم روستای آلیکند بوکان نیز فرصتی برای ابراز همبستگی و همدلی جمعی از خانواده‌های دادخواه با «دایه فاطمه» مادر محمد حاجی‌رسول‌پور بود. همچنین مردم در همین مراسم از پدر محمد حسن‌زاده استقبال کردند. او در جریان این اسقبال به همراه همسرش به حاضرین می‌گوید « قربان تک‌تک شما بروم، دوست دارم همهٔ شما را در آغوش بگیرم، من به فدای راه تک‌تک شما».
محمد حسن‌زاده در جریان سرکوب اعتراضات «زن زندگی آزادی» یکی از چشمانش را از دست داد. او به همراه یکی از دوستانش به نام شهریار محمدی در اعتراضات خیابانی شرکت می‌کرد. زمانی که شهریار توسط نیروهای امنیتی کشته شد، محمد برای پیش‌گیری از دفن مخفیانهٔ او جسدش را از سردخانهٔ بیمارستان بوکان به در برد و تا صبح روز بعد از آن مراقبت کرد تا مراسم خاکسپاری او برگزار شود.
محمد به فاصله کوتاهی پس از این ماجرا توسط نیروهای لباس شخصی در بوکان کشته شد. یک فعال مدنی در کردستان به رادیو فردا گفت: «در بسیاری از شهرها افرادی که مشغول سازماندهی مراسم بودند، به خانواده‌های جانباختگان مراجعه می‌کردند و از ایشان برای برگزاری جشن اجازه می‌گرفتند و آن‌ها در تمام موارد مراجعه تأکید می‌کردند که جشن نوروز باید با قوتی بیشتر از همیشه برگزار شود».
بسیاری از این خانواده‌ها بر این باورند که امکان برگزاری مراسم در این ابعاد به خاطر جان باختن فرزندان ایشان است. احمد حسن‌زاده نه تنها در مراسم بوکان شرکت کرد، بلکه در صف اول «هه‌لپه‌رکی» همراه با مردم رقصید و پس از آن در مراسم نوروز مهاباد نیز شرکت کرد.
مخالفان مراسم نوروز؛ نگرانی از هواداران لنین و لزوم ترک سیگار
تا امروز تعدادی از شرکت‌کنندگان و سازمان‌دهندگان در شهرهای سنندج، سقز، بوکان و مریوان به نهادهای امنیتی احضار شده‌اند. اخبار تأییدنشده‌ای هم از بازداشت چند شرکت‌کننده در مراسم در شهرهای بوکان و سقز رسیده است. اما به‌جز نهادهای امنیتی و حکومتی، جریان‌های دیگری هم به‌طور خاص در استان کردستان مخالف برگزاری مراسم نوروز هستند.
گروهی از اسلام‌گرایان تندرو که با عنوان «سلفی‌ها» شناخته می‌شوند، آشکارا با برگزاری مراسم نوروز مخالفت می‌کنند. ماموستا عبدالرحمن رستمی، خطیب و امام جماعت مسجد جامی سقز، در خطبه‌های اولین نماز جمعهٔ سال ۱۴۰۳ می‌گوید: «صرف‌نظر از محتوای این مراسم که سراسر شرک و کفر و آتش‌پرستی است، شما نمی‌دانید که چه کسی این فراخوان‌ها را منتشر می‌کند» و در ادامه ادعا می‌کند «همان‌هایی هستند که ۴۵ سال پیش در کنار درِ مساجد می‌ایستادند و می‌گفتند اسلام دیگر وجود ندارد، لنین آمده است».
ماموستا صالح دمامه که از روحانیون سنی تندرو محسوب می‌شود نیز نوروز را متعلق به کسانی می‌داند که «به ازدواج محارم باور دارند». او در خطبه‌های نماز جماعت دمامهٔ بانه در ایام نوروز گفته بود: «نوروز اساسا یک مسئله کردی نیست، حتی اسمش هم فارسی است، پس ربطی به ما ندارد». او می‌گوید «نوروز برای مردم کرد مثل سیگار است، قطعاً ترک آن آسان نیست.»
بی‌طرفی مکتب قرآن در کردستان
«مکتب قرآن» از جریان‌های اسلامی اعتدال‌گرا در مناطق کردنشین است. یک عضو نزدیک به شاخهٔ اقلیت مکتب، مجموع اعضای آن را بیش از صد هزار نفر در کردستان برآورد می‌کند و به رادیوفردا می‌گوید:« مخالفت پیروان کاک احمد مفتی‌زاده با مسئله نوروز ریشهٔ تاریخی دارد، اما بسته به فضای اجتماعی، ما از همبستگی و اتحاد مردم در راستای خیر عمومی دفاع می‌کنیم».
با وجود مخالفت‌های مکتب قرآن با نوروز در سال‌های گذشته، و باور احمد مفتی‌زاده در رابطه با «پوچ و بی‌اساس بودن نوروز»، هواداران این جریان اسلامی اعتدال‌گرا در جریان مراسم نوروز ۱۴۰۳ موضعی اتخاذ نکردند.
یک استاد دانشگاه کردستان در این باره به رادیو فردا می‌گوید: «جایگاه اجتماعی هواداران مکتب در کردستان قابل توجه است. مخالفت یا موافقت و موضع‌گیری یا سکوت آن‌ها برای مردم دارای معنای مشخص است. مکتب با سکوت یا در واقع موافقت ضمنی با آن‌چه در جامعه رخ می‌دهد، تلاش می‌کند جایگاه خود را در آیندهٔ کردستان مشخص کند.»
نوروز کردی در ایلام و کرمانشاه
استانداری کرمانشاه برگزاری مراسم نوروز را منوط به اخذ مجوز کرد؛ شرطی که به نظر می‌رسد از جانب مردم چندان قابل قبول نبود. مخالف دستگاه امنیتی با برگزاری نوروز در کرمانشاه منجر به تیراندازی و سرکوب مراسم دست‌کم در یکی از برنامه‌ها شد.
یک استاد دانشگاه رازی کرمانشاه در این باره با اشاره به جایگاه ایلام و کرمانشاه در دوران اعتراضات «زن زندگی آزادی» چنین می‌گوید: «افراد زیادی در ایلام و شهرهای حاشیه آن کشته شدند. مردم هنوز سرکوب در آبدانان و شهرهای دیگر ایلام را فراموش نکرده‌اند. شاید جوانان کرد در مهاباد چند سال پیش نمی‌دانستند اصلاً در ایلام هم مردم کرد هستند و با همین زبان حرف می‌زنند. اما دیگر این‌طور نیست.»
به‌گفتهٔ این استاد دانشگاه، «اگر قسمتی از شاخه‌های یک درخت در بهار شکوفه ندهد، به معنای بیماری درخت است. تمام مناطق کردنشین در این بهار شکوفه دادند، مردم در ایلام و کرمانشاه هم همین را می‌خواهند».
فشار امنیتی بر افراد سازمان‌دهنده و حاضرین در مراسم ایلام و کرمانشاه نیز آغاز شد. محمد عباس‌زاده، هنرمند کرد اهل ایلام پس از بازگشت از مراسم بازداشت شد و هنگاو از احضار دست‌کم ۱۰ فعال مدنی و بازداشت یک نفر خبر داد.
نوروز ۱۴۰۳ و احزاب کردستان
ملا قادر قادری خطیب جمعه پاوه، از روحانیون نزدیک به حکومت است که دربارهٔ مراسم نوروز گفت «در این هفته به قدری ناراحت شدم که از مرگ فرزندم ناراحت نشدم. چون به دین و رمضان و مسجد و خدا و پیامبر اهانت شد». او جزو اولین کسانی بود که پیش از فرا رسیدن سال نو شمسی نسبت به فعالیت احزاب مخالف کرد هشدار داده بود.
اما یک استاد دانشگاه کردستان در واکنش به این موضع ملا قادر می‌گوید: «نمادهای سنتی احزاب معانی تازه‌تری گرفته‌اند. جوانانی که جامانه بر شانه دارند، می‌خواهند بر هویت کردی خود تأکید کنند و اگر از جوانی که رز سرخی به دست دارد بپرسید این نشانهٔ چیست، می‌گوید نماد جانباختگان و شهیدان است».
به‌اعتقاد این استاد دانشگاه، فضای نوروز نشانگر ظرفیتی تازه از نظر اجتماعی و سیاسی است: «با نسلی روبه‌رو هستید که دوست دارد به یک هویت ملی، اتنیکی، قومی متعلق باشد، بدون ارجاع به گذشته و تاریخ خودش را امروز تعریف می‌کند، هم احزاب کرد و هم جریان‌های سیاسی مرکز باید این موضوع را مدنظر بگیرند.»
یک فعال مدنی در سقز نیز به نقش جوانان دهه ۸۰ یا نسل معروف به زِد (Z) در برپایی مراسم نوروز امسال اشاره می‌کند. روستای آیچی در نزدیکی مزار ژینا مهسا امینی جزو معدود روستاهایی بود که از برگزاری مراسم در آن جلوگیری شد. اما در همان روز مردم به روستای «خیر» در نزدیکی آیچی رفتند و مراسم نوروز را در آنجا برگزار کردند.
این فعال مدنی می‌گوید «جوانانی که جامانه بر شانه داشتند، از کوچک‌ترین برخوردی با نیروهای امنیتی پرهیز کردند و بین جمعیت شروع به فریاد زدن کردند که به روستای خیر می‌رویم.
به‌گفتهٔ این فعال مدنی «جامانه در میان آن‌ها دیگر نماد حزب نیست، آن‌ها نمادهای خودشان را می‌سازند. همان طور که "ژن ژیان ئازادی" هم مدت‌هاست دیگر متعلق به حزب کارگران کردستان ترکیه نیست».
