۱۴ تا ۲۰ فروردین (دوم تا هشتم آوریل) هفتۀ جهانی «آسمان تاریک» نامیده شده است؛ بهانه‌ای برای توجه به یکی از درخشان‌ترین آلاینده‌های امروز که بخش‌های مختلفی از زندگی ما را تهدید می‌کند: نور.
برای بسیاری از ما که عمر خود را در شهرهای بزرگ سپری می‌کنیم، اصطلاح آسمان پرستاره بیشتر شبیه کلامی شاعرانه و اغراقی ادبی به نظر می‌رسد. وقتی به آسمان نگاه می‌کنیم – البته اگر فرصتی برای نگاه به آسمان به دست بیاوریم – شاید حداکثر بتوانیم چند ده‌تایی ستاره را در آسمان ببینیم و گمان کنیم که پیشینیان ما عادت به بزرگنمایی داشتند وقتی از پرستاره بودن آسمان سخن می‌گفتند.
ساکنان مناطق روستایی و دورافتاده‌تر اما به واقعیت این کلمه شهادت می‌دهند. هنوز هم شب‌های مناطق تاریک‌تر جهان، اگرچه روزبه‌روز مساحت آن‌ها کم و کمتر می‌شود، منظرۀ خیره‌کننده‌ای را پیش چشمان ما می‌گذارد که مقابل چشمان اجداد ما بود.
ساکنان شهرهای بزرگ اما برای دیدن چنین آسمانی باید صدها کیلومتر رانندگی کنند تا از گنبدهای نوری سایه‌افکنده بر شهرهای خود دور شوند و البته در مناطقی وسیعی از آسیا، اروپا و آمریکا با طی این مسافت به زیر سایۀ گنبد نوری شهر بعدی وارد می‌شوند.
اما داستان آلودگی نوری داستان از دست رفتن آسمان شب نیست؛ داستانی است که به‌طور جدی با محیط زیست ما و انرژی و سلامت انسان سروکار دارد.
آلودگی نوری چیست؟
برخلاف تصور اولیه‌ای که ممکن است از این کلمه به ذهن برسد، آلودگی نوری به این معنا نیست که هر منبع نور مصنوعی آلاینده است و همین‌طور دعوت به مبارزه با آلودگی نوری به معنی دعوت به خاموش کردن همه چراغ‌ها و تاریک کردن معابر نیست.
آلودگی نوری به نورپردازی‌های مصنوعی گفته می‌شود که بدون این‌که کوچک‌ترین اثری در روشنایی محیط اطراف خود داشته باشند، به‌طور مستقیم آسمان و محیط اطراف را روشن می‌کنند.
برای مثال سری به خیابان یا پارک محله‌تان بزنید. برخی از چراغ‌هایی که در این معابر نصب شده، همانند لامپ‌های بدون سرپوش هستند. تنها بخش کوچکی از نور این لامپ‌ها به زمین می‌رسد و مسیر مقابل پای شما را روشن می‌کند و بخش بزرگی از این نور مستقیم به‌سوی آسمان می‌رود.
بسیاری از نورپردازی‌های شهری، به‌خصوص در شهرهای تجاری و تفریحی، هیچ نقشی در روشنایی محیط ندارند و تنها ستون‌هایی از نور بی‌دلیل را به‌سوی آسمان نشانه می‌گیرند.
چه اشکالی دارد؟
ستاره‌شناسان نخستین گروه‌هایی بودند که خطر روبه‌رشد آلودگی نوری را متوجه شدند، اما مسئله مهم آلودگی نوری تنها به از دست دادن آسمان شب و محروم شدن از طبیعتی که ما را در بر گرفته است، محدود نمی‌شود. البته که اگر تنها اثر منفی آلودگی نوری همین هم بود، باز برای مقابله با آن باید اقدام می‌کردیم، اما داستان جدی‌تر و خطرش برای ما و بقیۀ موجودات زنده فوری‌تر است.
تحقیقات متعددی دربارۀ اثر منابع نورهای مصنوعی و آلاینده بر محیط زیست و حیوانات صورت گرفته است. درختان و گیاهان هم مانند انسان از نوعی ساعت درونی برخوردارند که نسبت به روشنایی محیط اطراف واکنش نشان می‌دهند و قرار دادن آن‌ها – مانند نورپردازی‌های شهری که روی درختان صورت می‌گیرد – آن‌ها را در معرض تابش دائمی نور قرار می‌دهد و چرخۀ زیست آن‌ها را مختل می‌کند.
انبوهی از جانوران، از حشرات گرفته تا پرنده‌ها، نسبت به این مسئله حساسیت دارند. تغییر نور باعث می‌شود شکارچیان شب نتوانند به زندگی خود بپردازند و پرندگان با اشتباه گرفتن زمان روز و شب نه‌تنها توان زیست خود را از دست دهند که درنتیجه تعادل طبیعی محیط را به هم بزنند.
تحقیقات دیگری از اثر نورهای مصنوعی در تغییر مرگبار مسیر مهاجرت پرنده‌ها خبر می‌دهد. داستان لاک‌پشت‌ها داستان معروفی در این زمینه است. زمانی که بچه‌لاک‌پشت‌ها از تخم بیرون می‌آیند، به‌واسطۀ تابش نور ماه که روی دریا می‌تابد، به‌سوی دریا حرکت می‌کنند. در مناطق توریستی که در اطراف ساحل محل تخم‌گذاری لاک‌پشت‌ها ساخته شده، منابع نور مصنوعی باعث می‌شود لاک‌پشت‌های کوچک مسیر خلاف جهت دریا را در پیش بگیرند و از بین بروند.
تحقیقات متعددی هم دربارۀ اثرات نور مصنوعی بر ساعت داخل بدن انسان صورت گرفته است. ما به‌طور طبیعی به‌گونه‌ای تکامل یافته‌ایم که هنگام شب به‌دور از نور باشیم. وجود نورهای مصنوعی باعث می‌شود زمان کمتری را در خواب عمیق به سر ببریم و نوعی حالت هوشیاری دائمی را تجربه کنیم؛ اتفاقی که اثراتش بر سلامت روان، توان تمرکز و حتی تغذیۀ ما آشکار می‌شود.
و البته که تمام این‌ها در کنار این واقعیت است که تولید نور به‌خصوص زمانی که نور قرار نیست صرف روشنایی محیط شود و صرفاً هدر رود به معنی مصرف انرژی است و تولید انرژی به همراه فرآیندی است که به گرمایش زمین کمک می‌کند.
مراقب جیب‌هایتان باشید
اگر هیچ‌کدام از این موارد باعث نگرانی شما نشود، احتمالاً اثر اقتصادی که آلودگی نوری بر شما وارد می‌کند، باید نگرانتان کند. نورهایی که بی‌هیچ دلیلی تنها فضای بالاسر و فضای بی‌نیاز از نور را روشن می‌کند، پرژکتورها و نورهای خیره‌کننده‌ای که دید را محدود می‌کند، همه و همه به معنای این است که شما به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در حال پرداخت هزینه‌ای هستید که به معنای واقعی کلمه هدر می‌رود.
اگر این نورپردازی در منازل شما باشد، شما به‌طور مستقیم باید هزینه‌ای را بابت هدررفت نور بپردازید و اگر این اتلاف نور مربوط به شهر باشد، هزینۀ آن از جیب شما به‌صورت مالیاتی که پرداخت می‌کنید هدر خواهد رفت.
راه‌حل مقابله با آلودگی نوری چندان هم پیچیده نیست. اولین قدم تغییر باور عمومی نسبت به اهمیت فرهنگی روشنایی بی‌حاصل است. قدم دوم اصلاح چراغ‌ها و منابع نوری است به‌طوری که مکانی که لازم است را روشن کنند بدون این‌که فضایی را که لازم نیست، دچار آلودگی کنند.
شهرها و کشورهای مختلف قوانین متفاوتی دربارۀ آلودگی نوری دارند. شاید این هفته فرصت مناسبی برای مطالعه بیشتر دراین‌باره باشد. آسمانی تاریک و زمینی روشن حق شما و نسل‌های بعدی است.
نقشه آلودگی نوری جهان را می‌توانید در این‌جا ببینید و بررسی کنید.
