وی‌پی‌ان که در ایران به‌عنوان فیلترشکن از آن استفاده می‌شود، زمانی نه چندان دور یک ابزار اضافه برای دسترسی به برخی محتواهای خاص و یا سیاسی در دنیای اینترنت بود، اما حالا به بخشی از زندگی روزمرهٔ مردم تبدیل شده تا جایی که براساس سومین گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران، بیش از ۸۰ درصد مردم برای امور روزمرهٔ اینترنتی از آن استفاده می‌کنند.
این وضعیت حتی به یکی از بحث‌های اصلی نامزدهای ریاست‌جمهوری ۱۴۰۳ هم تبدیل شد؛ از ممنوع بودن استفاده و مافیای پشت فیلترشکن تا لزوم مالیات گرفتن از آن و ارائهٔ ابزارهای فیلترشکن تحت نظارت دولت که از با عنوان «اینترنت طبقاتی» هم یاد می‌شود.
در مناظره‌های دور اول انتخابات چهاردهمین دورهٔ ریاست‌جمهوری، دربارهٔ بهبود وضعیت فیلترینگ، سرعت اینترنت و دسترسی به سکوهای خارجی وعده‌های بسیاری مطرح شد، به‌طوری که گستردگی این وعده‌ها واکنش وزیر ارتباطات را به همراه داشت.
عیسی زارع‌پور با انتقاد از وعده‌های بدون پشتوانه در مصاحبه‌ای گفت که «تصمیمات» در مورد این موضوعات در جلساتی گرفته می‌شود که «لزوماً» در آن‌ها رأی اکثریت با دولت نیست و نامزدها به فکر پاسخگویی بعد از انتخابات نیز باشند.
پیشتر امیر ناظمی، رئیس سازمان فناوری اطلاعات در دولت حسن روحانی، نیز طی یادداشتی دربارهٔ «سازوکار کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه» گفته بود با این‌که دولت در این کمیته شش عضو دارد، در سال ۱۳۹۰ دولت محمود احمدی‌نژاد به توافقی تن می‌دهد که تصمیم در مورد «فیلترینگ» را به کمیتهٔ کوچک‌تری سپرده شود که در آن عملاً رأی دولت ناچیز است و تأثیرگذاری دولت در مسئلهٔ فیلترینگ به همین خاطر به‌شدت کاهش یافته است.
بدین ترتیب، تصمیم‌گیری در مورد فیلترینگ یا در نهادهای انتصابی مانند شورای عالی فضای مجازی انجام می‌شود یا در مواردی در شورای عالی امنیت ملی کشور و یا در کارگروه‌هایی که اکثر اعضای آن افراد انتصابی هستند.
از طرفی، با گسترش فیلترینگ در ایران، مافیای «وی‌پی‌ان» هم در کشور با گردش مالی بسیار بزرگی شکل گرفته است.
اما این ابزار که با هدف مبارزه با سانسور حکومتی در ایران پا گرفته بود، طی سالیان گذشته چطور توسط گروه‌های خودجوش از جامعهٔ آی‌تی توسعه پیدا کرد و به دست کاربران رسید؟
در قسمت نهم پادکست «لایهٔ هفتم»، با عبور از وعده‌های انتخاباتی دربارهٔ رفع فیلترینگ توسط نامزدهای چهاردهمین دورهٔ انتخابات ریاست‌جمهوری، به نقش جامعهٔ فناوری در داخل و خارج ایران در تهیه ابزارهای دور زدن فیلترینگ پرداخته‌ایم. همچنین با معرفی چند وی‌پی‌ان (VPN)، روش‌های اطمینان یافتن از امنیت ابزارها را به کاربران معرفی کرده‌ایم.
تلاش جامعه آی‌تی کشور برای مبارزه با فیلترینگ
پس از اعتراضات آبان ۹۸ و قطع ۱۰ روزهٔ اینترنت در کشور بود که گروهی از فعالان حوزهٔ آی‌تی دست‌به‌کار شدند تا با ابداع روش‌هایی به مبارزه با سانسور بپردازند.
به پشتوانهٔ این تجربه، جامعهٔ آی‌تی در جریان جنبش «زن زندگی آزادی» تلاش کرد به‌شکل متمرکزتر و هماهنگ‌تری به یاری کاربران فضای مجازی در ایران بیاید تا بتوانند موانع موجود برای دسترسی به جریان آزاد اطلاعات را دور بزنند.
برخی متخصصان کامپیوتر و فناوری اطلاعات از داخل و خارج ایران شبکه‌هایی را تشکیل دادند تا به‌واسطهٔ آن وی‌پی‌ان‌هایی امن و مجانی طراحی کنند.
در بازه زمانی مهر ۱۴۰۱ تا دی ماه همان سال، ابزارهای مختلفی از سوی این متخصصان که بعضاً ناشناس هم بودند، توسعه یافته است که از آن میان می‌توان به پروژهٔ «مهسا» اشاره کرد؛ پروژه‌ای که با الهام گرفتن از جامعهٔ ضد سانسور چین توسعه یافت و بعدتر بومی‌سازی شد.
ابزار دیگر اپ یا پروژهٔ «هیدی‌فای» است. هیدی‌فای یک اپلیکیشن «سلف هاست» است. این یعنی شما می‌توانید با نصب این ابزار روی سرور خودتان، یک فیلترشکن شخصی راه‌اندازی کنید.
اپ دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، اپ «اوبلیویون» است. این اپ که به روشی کاملاً ساده کار می‌کند، با زدن یک دکمه فعال می‌شود و می‌توان از آن برای دور زدن فیلترینگ استفاده کرد.
در کنار این تلاش‌های متمرکز، بسیاری هم به‌طور فردی در خارج از ایران با هزینهٔ شخصی سرورهایی را تهیه کردند و ابزارهای فیلترینگ را در اختیار مردم در ایران گذاشتند تا با توجه به وضعیت سخت اقتصادی و قیمت بالای فیلترشکن‌ها در ایران افراد بیشتری بتوانند به وی‌پی‌ان‌های رایگان و مطمئن دسترسی پیدا کنند.
نقش فعالان مدنی در رساندن ابزارها به مردم
در شرایطی که جامعهٔ متخصصان فناوری اطلاعات توانستند با سرعت دست به طراحی وی‌پی‌ان‌های قابل‌اعتماد بزنند، نقش واسطه‌ها برای معرفی و شناساندن این ابزارها به مردم بیش از پیش احساس می‌شود.
در کشاکش جنبش «زن زندگی آزادی»، بسیاری از تولیدکنندگان این ابزارها مورد هجوم و حملهٔ نیروهای سایبری قرار گرفتند. آن‌ها به این دلیل که در میان جامعهٔ ایرانی شناخته‌شده نبودند، نیاز داشتند که از حمایت و پشتیبانی فعالان مدنی و افراد شناخته‌شده بهره ببرند.
در کنار بحث اعتماد، خلأ روش‌هایی برای تبلیغ و شناساندن وی‌پی‌ان‌های امن و مطمئن نیز احساس شد. جامعهٔ آی‌تی باید موفق می‌شد که ابزارهای تولیدی خود را در دسترس کاربرانی در ایران بگذارد که با فناوری‌های روز آشنا نبودند و به‌دنبال این بودند که بتوانند با روش‌هایی امن به جریان آزاد اطلاعات بازگردند.
در این‌جا است که حضور فعالان مدنی و افراد شناخته‌شده، به‌عنوان کسانی که می‌توانند با معرفی این ابزارها به جامعه نقش واسط را ایفا کنند، احساس می‌شود.
چطور می‌توان مطمئن شد که یک وی‌پی‌ان امن است؟
چالش اساسی که پیش روی کاربران در استفاده از ابزارهای دور زدن فیلترینگ قرار دارد، محک زدن امنیت وی‌پی‌ان‌هایی است که به‌دست‌شان می‌رسد.
فعالان حوزهٔ آی‌تی تأکید می‌کنند که یکی از نشانه‌های وی‌پی‌ان‌های امن، کد «منبع باز» آن‌ها است که بیانگر شفافیت حداقلی در پروسهٔ تولید آن است و اجازه می‌دهد که متخصصان بتوانند کدها را بررسی کنند و دربارهٔ محصول بیشتر بدانند.
سند حریم خصوصی این محصولات و نرم‌افزارها هم بسیار مهم است. باید بررسی شود که سازندگان این ابزارها در قبال داده‌های کاربران چه سیاستی را دنبال می‌کنند و نحوهٔ پردازش داده‌های کاربران به‌صورت واضح و شفاف چگونه است.
نکتهٔ ضروری دیگر در مورد این ابزارها، به‌روزرسانی یا همان آپدیت منظم و مرتب این ابزارها با توجه به فناوری روز است تا در کمترین زمان ممکن اجازهٔ رفع مشکلات امنیتی را به سازندگان آن بدهد.
قدم مفید دیگر این است که رسانه‌ها و گروه‌هایی که امکان تولید و پخش گستردهٔ محتوای چندرسانه‌ای را دارند، دستورالعمل این ابزارها را به‌صورت ویدوو و یا مجموعه‌های تصویری با بیانی ساده به کاربران آموزش دهند.
