به استناد داده‌های استخراج‌شده از گزارش‌های ماهیانه اتحادیه اتاق‌ها و بورس‌های ترکیه، اتباع ایرانی در دو سال گذشته با ثبت ۱۶۶۱ شرکت و خرید ۱۶ هزار خانه در جایگاه نخست سرمایه‌گذاران خارجی در ترکیه قرار دارند.
ترکیه در سال‌های اخیر، مقصدی شده است برای بسیاری از ایرانیانی که دیگر نمی‌خواهند در کشور خود زندگی کنند. حدود پنج سال پیش، ترکیه در حکم کشوری بود که ایرانیان آن را عمدتاً برای سفرهای توریستی خود در نظر گرفته و یا آن را محل ترانزیتی برای رفتن به کشورهای اروپایی می‌دانستند؛ اما امروز این کشور تبدیل به «خانه» بسیاری از اتباع ایران شده است[۱].
اگرچه رقم دقیقی از میزان حضور ایرانیان در سرزمین آناتولی وجود ندارد، اما آمار خرید خانه و همچنین تأسیس شرکت، دو عاملی است که به خوبی فرایند تبدیل شدن ترکیه از یک کشور ترانزیتی به «خانه» را نمایش می‌دهد. آمار هر دو این داده‌ها در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته است. البته اختیار خانه در یک محل جدید، تنها یک جابجایی مکانی نیست، بلکه مهاجرت سرمایه‌های مادی، اجتماعی و معنوی انسان‌هاست.
آمارهای منتشر شده توسط سازمان‌های رسمی ترکیه، حکایت از آن دارد که از سال ۲۰۲۰ به این سو ایرانیان هم در صدر خریداران خانه در ترکیه قرار دارند و هم در صدر فهرست مؤسسین شرکت در این کشور. این در حالی است که پیش از این آمار فوق در اختیار اهالی سایر کشورهای منطقه مانند، عراق، سوریه و حتی روسیه بود.
از ناامنی تا امنیت سرمایه‌گذاری
اقدام ایرانی‌ها به تأسیس شرکت در ترکیه یکی از مواردی است که علی‌رغم افزایش آن در سال‌های اخیر، چندان مورد توجه و بررسی قرار نگرفته است.
بررسی نوع و میزان شرکت‌هایی که ایرانی‌ها در ترکیه ثبت کرده‌اند، جدا از آنکه می‌تواند نشانگر محدودیت‌های اقتصادی موجود در ایران باشد، می‌تواند ناامنی فضای اقتصادی برای سرمایه‌گذاری در زیر سایه نظام سیاسی ایران را نیز به نمایش بگذارد. پژوهشی که معاونت مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰) انجام داد، به خوبی نامطلوب بودن شاخص امنیت سرمایه‌گذاری در ایران را به نمایش می‌گذارد. مسئله‌ای که به گریز سرمایه از ایران بدل شده است.
در سوی دیگر، به نظر می‌رسد که مهم‌ترین محدودیت اقتصادی موجود در ایران که سرمایه‌گذاران این کشور را به کوچ سرمایه‌شان به کشوری نظیر ترکیه سوق می‌دهد، مربوط به مسائل بانکی و تحریمی است. یعنی شرکت‌های ایرانی عموماً از مزایای استفاده از کارت‌های کردی بی‌بهره‌اند و همچنین به سبب تحریم‌ها امکان معامله با جهان را ندارند. دو امری که ایرانی‌های از طریق تأسیس شرکت در ترکیه، می‌توانند به آن دست یابند.
در کنار این دو مزیت، سرعت تاسیس شرکت، امکان اقامت کوتاه‌مدت و بلندمدت، امکان استفاده از کارمندان خارجی، امکان بهره‌مندی از حمایت‌های حقوقی بین‌المللی به جز قوانین داخلی ترکیه از جمله مواردی هستند که سرمایه‌گذاری در ترکیه را جذاب‌تر کرده است. در واقع «اصل سرمایه امنیت را دوست دارد» در رفتار سرمایه‌گذاران ایرانی مشهود است.
در قوانین حقوقی ترکیه، امکان تأسیس پنج نوع شرکت مختلف زیر نظر وزارت بازرگانی ترکیه در نظر گرفته شده است. اما عمده‌ترین انواع شرکتی که در ترکیه تأسیس می‌شوند، شرکت‌های سهامی عام (آنونیم) و شرکت‌هایی با مسئولیت (لیمیتد) محدود هستند. دو نوع شرکتی که تأسیس آن‌ها توسط ایرانی‌ها در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ به نسبت سال‌های قبل آن به صورت قابل توجهی افزایش یافته است.
۷۲۵ شرکت در سال ۲۰۲۰
به‌گزارش اتحادیه اتاق‌ها و بورس‌های ترکیه[۲] در سال ۲۰۲۰ در این کشور ۱۰۲ هزار و ۷۹۴ شرکت در چهار نوع آنونیم، کلکتیو، لیمیتد و کوپراتیو تأسیس شده است. برای تأسیس این تعداد شرکت، بیش از ۴۹ میلیارد لیر سرمای‌گذاری انجام یافته است. بیش از سه میلیارد و ۴۹۳ میلیون لیر از این سرمایه‌گذاری توسط شهروندان ۱۳۰ کشور انجام شده است.
در میان سرمایه‌گذاران خارجی این سال (۲۰۲۰)، بیشترین میزان شرکت لیمیتد در ترکیه توسط سرمایه‌گذاران ایرانی تأسیس شده است. همچنین ایرانی‌ها در این سال ۳۳ شرکت آنونیم در ترکیه تأسیس کردند و در این زمینه نیز رتبه دوم را کسب کردند.
در کل، ایرانیان در سال ۲۰۲۰ موفق به ثبت ۷۲۵ شرکت در ترکیه شده و در آمار کل خارجیانی که در ترکیه شرکت تأسیس کرده‌اند، رتبه اول بیشترین ثبت شرکت را به خود اختصاص داده‌اند. طبق آمار، کل سرمایه‌ای که ایرانیان در این دوره وارد ترکیه کردند برابر ۱۷۱ میلیون و۵۷۲ هزار و ۷۵ لیر بوده است.
از مجموع شرکت‌هایی که ایرانیان در ترکیه و عموماً در شهر استانبول تاسیس کرده‌اند، ۲۹۷ شرکت در حوزه بازرگانی (عمده فروشی و خرده فروشی)، ۷۷ شرکت در حوزه املاک و ۶۶ شرکت به فعالیت در حوزه حرفه‌ای، علمی و فنی مشغول بوده است.
اگرچه تعداد شرکت‌های بازرگانی تأسیس شده در ترکیه، نشانی از تلاش ایرانیان برای فرار از محدودیت‌های اقتصادی داخل ایران است اما، آمار بالای ثبت شرکت‌های املاک حکایت از اقبال جامعه ایران برای «اقامت» در ترکیه دارد. فعالیت این تعداد بنگاه معاملات املاک سبب شد تا در سال ۲۰۲۰ ایرانیان شش هزار و ۶۷۴ واحد مسکونی در ترکیه خریداری کنند.
۹۳۶ شرکت در سال ۲۰۲۱
تأسیس شرکت در ترکیه در سال ۲۰۲۱ نسبت به سال قبل آن، افزایش داشته است. در این سال، ۱۱۱ هزار و ۱۲۵ شرکت در ترکیه تأسیس شد. مجموع سرمایه این شرکت‌ها نیز بالغ بر ۸۰ میلیارد و ۴۰۱ میلیون و ۲۱۴ هزار لیر بوده است. از این میزان هفت میلیارد و ۳۶۷ میلیون لیر آن مربوط به سرمایه‌گذاری اتباع خارجی در ترکیه است.
در میان شرکت‌هایی که در ترکیه در سال ۲۰۲۱ تأسیس شده، اتباع ایرانی با تأسیس ۹۳۶ شرکت، بار دیگر در صدر سرمایه‌گذاران خارجی ترکیه قرار گرفتند. برای ساخت این تعداد شرکت، سرمایه‌گذاران ایرانی سرمایه‌ای معادل ۲۸۶ میلیون و ۵۴۳ هزار لیر به ترکیه آورده‌اند.
اتباع ایرانی در ترکیه ۸۸۷ شرکت لیمیتد و ۴۹ شرکت آنونیم تأسیس کرده‌اند. در مجموع اگرچه ایرانی‌های بیشترین موسس شرکت لیمیتد در ترکیه هستند، اما در زمینه شرکت‌های آنونیم، آلمانی‌ها با ثبت ۹۰ شرکت سردمدارند.
در سال ۲۰۲۱ نیز ایرانی‌ها مانند سال گذشته آن، بیشتر به سمت تأسیس شرکت‌های بازرگانی رفتند. در این سال ایرانی‌ها ۳۵۹ شرکت در زمینه عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، ۱۱۵ شرکت در زمینه مسکن و ۸۶ شرکت در زمینه‌های علمی و فناوری تأسیس کردند.
این افزایش تعداد شرکت‌هایی که در حوزه املاک مشغول کار هستند، با افزایش تعداد خرید خانه همراه بوده است. در سال ۲۰۲۱ ایرانی‌ها در ترکیه ۱۰ هزار و ۵۶ خانه خریداری کرده‌اند.
جان‌‌ها و سرمایه‌هایی که فرار می‌کنند
در دو سال گذشته ایرانیان تنها برای ثبت ۱۶۶۱ شرکت، سرمایه‌ای بیش از ۴۵۷ میلیون لیر، معادل ۳۱ میلیون دلار را به ترکیه آورده‌اند. اما اکثر این شرکت‌ها لیمیتد هستند و برای تأسیس این نوع شرکت در ترکیه، حداقل ۲۰ هزار لیر سرمایه لازم است. بر این اساس می‌توان گفت که بیشتر ایرانی‌ها، در واقع خرده سرمایه‌گذار بوده‌اند.
در حالی که آمار دو ساله نشان می‌دهد که بیشتر کشورهای غربی در ترکیه به دنبال تأسیس شرکت سهامی عام (آنونیم) بودند، اکثر اهالی خاورمیانه در ترکیه تلاش کرده‌اند تا شرکت‌های لیمیتد تأسیس کنند، شرکت‌هایی که عموماً بر بنیه سرمایه‌گذاری فردی استوار است. این خود نشان می‌دهد که هنوز اعتماد اجتماعی و از سوی دیگر زمینه‌های سرمایه‌گذاری مشترک میان اهالی منطقه با سرمایه‌گذاران ترک قوت چندانی نگرفته است.
نکته دیگری که مقوم ایده خرد بودن سرمایه‌گذاری ایرانی‌ها است، زمان تأسیس شرکت‌هاست. سرمایه‌گذاران ایرانی در ماه‌های فروردین و اردیبهشت، کم‌ترین میزان ثبت شرکت را داشتند. احتمالاً تعطیلات نوروزی در این زمینه تأثیرگذارترین عامل باشد. اما در ماه‌های شهریور و مهر (سپتامبر) بالاترین میزان ثبت شرکت از سوی ایرانی‌ها در ترکیه انجام گرفته است. این داده نشان می‌دهد که تأسیس شرکت توسط ایرانی‌ها امری چندان برنامه‌ریزی شده به نظر نمی‌رسد، بلکه بیشتر بر خواست شخصی آن‌ها متمرکز است.
جدای از آنکه ایرانی‌ها در این دو سال شرکت‌های بسیاری در حوزه بازرگانی در ترکیه تأسیس کرده‌اند (۶۳۸ شرکت)، که به نظر می‌رسد دلیل آن تلاش برای معامله با جهان و دور زدن تحریم‌ها باشد؛ در همین مدت چشمگیرترین افزایش ثبت شرکت ایرانی‌ها در زمینه شرکت‌های علمی و فناورانه بوده است. این خود حکایت از آن دارد که در آینده با تأسیس شرکت‌های جدیدتری در حوزه‌های وابسته، فعالیت‌های ایرانی‌ها در این زمینه گسترش بیابد. گفتنی است که شرکت‌های علمی و فناوری در این دو سال مورد بررسی، بیشترین نوع شرکت‌هایی هستند که در ترکیه تأسیس شده‌اند.
