درگذشت سلطان قابوس، پادشاه عمان که روز یکشنبه یازدهم ژانویه اعلام شد، در زمانی است که تنش‌ها در منطقه خلیج فارس به اوج خود رسیده و هنوز سایه جنگ از این منطقه رخت نبسته است.
سلطان قابوس توانسته بود با نیم قرن پادشاهی، ثبات نسبی را در این کشور عربی حاشیه خلیج فارس برقرار کند و با اتخاذ سیاست بی‌طرفی در بسیاری از منازعات منطقه‌ای و ایفای نقش میانجی در بحران‌های بین‌المللی، تصویری از یک پادشاهی معتدل و میانه‌رو را به نمایش بگذارد.
او که حکومت را با یک کودتای نظامی در ژوئیه ۱۹۷۰ از پدرش گرفته بود، مدت‌ها بود که از بیماری سرطان روده رنج می‌برد و بالاخره این بیماری پادشاه عمان را در ۷۹ سالگی از پا انداخت.
پس از دوره‌های مختلف درمان که برخی از آنها در آلمان و بلژیک گذشت و همچنین پس از هفته‌ها ابهام درباره سلامتی پادشاه عمان، رسانه‌های این کشور در آخرین روز سال میلادی گذشته اعلام کرده بودند که وضعیت جسمی سلطان قابوس در «حالت پایدار» است.
همزمان با این بستری شدن‌ها و همچنین داغ بودن بازار شایعات، مسئله جانشینی سلطان قابوس به مهم‌ترین مسئله درباره وضعیت سیاسی عمان تبدیل شده بود. سلطان قابوس در سال ۱۹۷۶ با دختر عموی خود ازدواج و مدت کوتاهی با او زندگی کرده بود، اما او نه فرزندی داشت و نه برادری. به همین دلیل نگرانی‌ها از آینده سلطنت در عمان، تردیدهایی را در زمینه ثبات این کشور نیز به وجود آورده بود.
فقط گفته شده بود که او برای تعیین جانشین خود نامه‌ای نوشته که پس از مرگش باز و خوانده خواهد شد.
سلطان قابوس که بود؟
قابوس بن سعید روز ۱۸ نوامبر ۱۹۴۰ در شهر بندی صلاله در استان ظفار در جنوب عمان به دنیا آمد. او در این شهر به مدرسه رفت و در ۲۰ سالگی به مدرسه نظامی سلطنتی سندهرست در بریتانیا وارد شد.
پس از بازگشت از بریتانیا در سال ۱۹۶۴، او به شدت از سوی پدر محافظه‌کارش تحت نظر بود.
سعید بن تیمور، پدر سلطان قابوس که از سال ۱۹۳۲ بر عمان فرمانروایی می‌کرد، شدیداً با مدرن‌سازی این کشور مخالف بود. به همین دلیل وضعیت بهداشت و آموزش در زمان او فاجعه‌آمیز بود.
در ۱۹۷۰، زمانی که قابوس در سی سالگی علیه حکومت پدرش کودتا کرد و قدرت را به دست گرفت، عمان یکی از فقیرترین کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بود.
به این ترتیب، سلطان قابوس پانزدهمین پادشاه عمان از خاندان آل بوسعید بود که از میانه قرن هجدهم در مسقط، عمان و زنگبار حکومت می‌کردند.
سلطان قابوس عنوان کشور را از «سلطان‌نشین عمان و مسقط» به «سلطان‌نشین عمان» تغییر داد و پرچم و پول این کشور را نیز عوض کرد.
به لطف صدور نفت که تازه آغاز شده بود، سلطان قابوس توانست کشورش را تاحدودی نوسازی کند. هرچند که تولید نفت عمان چندان زیاد نیست و فقط یک میلیون بشکه در روز است. همچنین این کشور عضو اوپک نیست.
در زمان شروع سلطنت قابوس، عمان با کمبود راه و جاده، مدرسه و بیمارستان مواجه بود. او از معدود کسانی که در داخل عمان تحصیل کرده بودند و همچنین از تحصیلکردگان ساکن خارج کشور خواست که در روند نوسازی کشور مشارکت کنند.
او در سال‌های ابتدای حکومتش، تلاش کرد که به مردم نزدیک شود. روستا به روستا سفر می‌کرد و جویای وضعیت زندگی ساکنان آنها می‌شد.
مدیون شاه ایران
اما حکومت‌داری برای سلطان قابوس بدون بحران و مشکل هم نبود. او در همان سال‌های آغازین سلطنت، با جنبش مارکسیستی ظفار مواجه شد که با هدف استقلال این استان به وجود آمده بود.
با این حال سلطان قابوس توانست که با گرفتن کمک از محمدرضا شاه پهلوی، پادشاه وقت ایران، در سال ۱۹۷۵ بر شورشیان پیروز شود. شاه ایران برای کمک به سلطان قابوس سه هزار نیروی نظامی به عمان اعزام کرد.
او از آن زمان خود را وامدار ایران می‌دانست و روابط خوبی با ایران داشت؛ حتی در زمان حکومت جمهوری اسلامی.
سلطان قابوس توانسته بود که در عرصه بین‌المللی، با پیش گرفتن یک دیپلماسی میانه‌رو، ضمن حفظ روابط گرم با کشورهای منطقه و همچنین متحدان غربی خود به ویژه آمریکا، روابط خوبی نیز با ایران، به عنوان بزرگترین دشمن آمریکا در منطقه داشته باشد. رابطه گرم با ایران در حالی است که آمریکا در عمان پایگاه نظامی دارد.
نزدیکی عمان و ایران به یکدیگر به دلیل موقعیت جغرافیایی این دو کشور نیز است. این دو کشور در دو طرف تنگه هرمز، کنترل یکی از آبراه‌های مهم جهان را در دست دارند. ایران در ماه‌ها و سال‌های اخیر بارها تهدید کرد که تنگه هرمز را در واکنش به تحریم‌های آمریکا مسدود می‌کند. اما شاید یکی از دلایل مهم تحقق نیافتن این وعده ایران، وجود عمان بود.
سلطان قابوس همچنین در زمان جنگ ایران و عراق که هشت سال به طول کشید، علی‌رغم موضع‌گیری بسیاری از کشورهای عربی، تلاش کردن موضعی خنثی را اتخاذ کند.
این گونه رابطه با ایران، به او قدرت میانجی‌گری بخشیده بود. به همین دلیل عمان توانست نقش مهمی در آزادسازی زندانیان خارجی و دوتابعیتی در ایران ایفا کند؛ از جمله در زمان امضای توافق اتمی ایران با قدرت‌های جهانی در سال ۲۰۱۵ که عمان نیز در این توافق نقش داشت.
عمان یکی از اعضای شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج فارس است که عربستان سعودی بر آن تسلط دارد. با این حال این کشور به ائتلاف عربی به رهبری ریاض در یمن نپیوست. در عوض، مسقط تشویق‌کننده بزرگی برای تبادل گروگان‌ها به ویژه در یمن بوده که سال‌هاست درگیر جنگ داخلی است.
با وجود نقش مهم عمان در منطقه، گاهی که تنش‌های بین‌المللی شدیداً بالا بگیرد این کشور در ایفای نقش میانجی خود دچار مشکل می‌شود. نمونه آن، عدم توانایی لازم عمان در حل بحران میان دوحه و ریاض است.
رابطه با اسرائیل
با وجود رابطه نزدیک با ایران، عمان با اسرائیل هم رابطه داشت.
در سال ۱۹۹۴، اسحاق رابین نخست وزیر وقت اسرائیل، به دعوت سلطان قابوس به مسقط سفر کرد. این دعوت به گشایش دفاتر تجاری دو کشور در مسقط و تل‌آویو شد. گرچه دومین انتفاضه فلسطینی‌ها موجب بسته شدن این دفاتر در سال ۲۰۰۰ شد.
اما در سال ۲۰۱۸، بار دیگر یک نخست‌وزیر اسرائیل به عمان سفر کرد؛ این بار بنیامین نتانیاهو که همواره از گسترش نفوذ جمهوری اسلامی در منطقه ابراز نگرانی کرده است. اما این سفر منجر به بازگشایی این دفاتر نشد.
در سال ۲۰۱۱، زمانی که اعتراضات موسوم به «بهار عربی» نظام سیاسی تعدادی از کشورهای عربی را دگرگون کرد، حکومت عمان از تحولات آن دوره در امان ماند.
سلطان قابوس برای کنترل اوضاع در سال ۲۰۱۲ دست به ترمیم گسترده کابینه زد و کسانی را که به فساد متهم بودند از دولت خارج کرد.
سلطان قابوس تقریباً خودش همه قدرت را در اختیار داشت. او همزمان هم رئیس حکومت بود، هم رئیس دولت، هم وزیر امورخارجه، هم وزیر دفاع و هم وزیر اقتصاد. و همچنین اختیار برگزیدن دیگر وزرا را در دست داشت.
با این حال در دوره او، تحولاتی در راستای قدرت بیشتر مردمی صورت گرفت؛ از جمله «مجلس شورا» که در سال ۲۰۰۳ با رأی مردمی تشکیل شد.
پادشاه جدید عمان کیست؟
چند ساعت پس از اعلام خبر درگذشت سلطان قابوس، هیثم بن طارق آل سعید، یکی از پسرعموهای او، به عنوان پادشاه جدید این کشور معرفی شد.
در حالی که بر اساس قوانین عمان، سلطان جدید باید «یک عضو خانواده سلطنتی، مسلمان، بزرگسال، عاقل و فرزند مشروع پدر و مادری عمانی» باشد، این شرایط، بیش از هشتاد نفر را در معرض نامزدی جانشینی سلطان قابوس قرار داده بود.
اسد بن طارق، پسرعموی ۶۵ ساله سلطان قابوس یکی از نامزدهای مطرح بود. به ویژه پس از انتصاب او به سمت معاونت نخست‌وزیر در روابط و امور همکاری بین‌الملل در سال ۲۰۱۷، نام او بیش از همیشه به عنوان نامزدی سلطنت آینده عمان مطرح می‌شد.
اما انتخاب نسبتاً فوری جانشین سلطان قابوس، اجازه نداد که نگرانی‌ها درباره آینده سیاسی عمان به درازا بکشد. دولت عمان اعلام کرد که هیثم بن طارق پس از یک نشست سلطنتی، سوگند پادشاهی را یاد کرده است.
تلویزیون دولتی عمان نیز گفت که انتخاب جانشین پادشاه فقید این کشور بر اساس نامه‌ای بود که سلطان قابوس در این زمینه نوشته بود.
هیثم بن طارق ۶۵ ساله، اهل ورزش است و در دهه ۱۹۸۰ اولین کسی بود که به ریاست فدراسیون فوتبال عمان انتخاب شد. او بعداً در دهه ۱۹۹۰ به وزارت رسید.
انتخاب سلطان جدید عمان، با استقبال جامعه بین‌المللی مواجه شده است. بوریس جانسون، نخست وزیر بریتانیا، جزو اولین رهبران جهان بود که انتخاب پادشاه جدید را تبریک گفت.
همچنین خود هیثم بن طارق گفت که بر ادامه یافتن سیاست «عدم مداخله» عمان که از زمان سلطان قابوس پایه‌گذاری شده، تأکید کرد.
او گفت که چنین سیاستی بر اساس «همزیستی صلح‌آمیز میان ملت‌ها» بنا گذاشته شده و عمان با هدف احترام به حاکمیت ملی دیگر کشورها و همچنین همکاری‌ها بین‌المللی، قصد ندارد که در امور داخلی دیگر کشورها مداخله کند.
سلطان جدید عمان تأکید کرد که کشورش راه سلطان قابوس را ادامه خواهد داد و از راه‌حل‌های صلح‌آمیز برای بحران‌های منطقه‌ای و جهانی حمایت می‌کند.
