بسیار پیش از آغاز تهاجم روسیه به اوکراین، مسکو اقدامات و زمینه‌چینی‌هایی را برای سرکوب آزادی بیان و سانسور رسانه‌ها انجام داده بود، اما وقوع جنگ اوکراین به این سانسور ابعاد گسترده‌ای داده است.
در روزهای اخیر، به طور مداوم اخبار بازداشت، آزار و اذیت یا کشته شدن خبرنگاران چه در روسیه چه در مناطق جنگی اوکراین منتشر شده و شرایط کار برای رسانه‌های مستقل در داخل خاک روسیه نیز روز به روز دشوارتر می‌شود.
جان باختن یک نویسنده اوکراینی پس از شکنجه
رسانه‌های اوکراینی در روزهای اخیر از جان باختن یوگنی بال، نویسنده و روزنامه‌نگار اوکراینی و همچنین کهنه‌سرباز نیروی دریایی اتحاد جماهیر شوروی سابق، بر اثر شکنجه نیروهای روسیه خبر داده‌اند.
بر اساس گزارش این رسانه‌ها، این نویسنده و عضو اتحادیه ملی نویسندگان اوکراین روز ۱۸ ماه مارس از سوی نیروهای روسیه در خانه‌اش در نزدیکی شهر محاصره شده ماریوپل بازداشت و به مدت سه روز به دست این نیروها ضرب و شتم و شکنجه شد.
اما چند روز بعد، در دوم آوریل، در حالی که این مرد ۷۹ ساله آزاد شده بود، بر اثر شدت جراحات ناشی از شکنجه، در خانه‌اش جان باخت.
گفته می‌شود علت دستگیری یوگنی بال عکس‌هایی بوده که نیروهای روسیه از او و نیروهای ارتش اوکراین به عنوان «شواهد فاشیسم» به دست آورده بودند.
پاولو کوش، دبیر اول اتحادیه ملی روزنامهنگاران اوکراین که بال نیز عضو آن بود، گفت که نیروهای روسیه خانه این نویسنده و روزنامه‌نگار را غارت کردند و او را «به زیرزمین» بردند و قبل از آزاد شدن، شدیدا شکنجه‌اش کردند.
با این حال، نیروهای روسیه در روز ۲۱ ماه مارس با اعلام این که «ما با کهنه‌سربازان نیروی دریایی اتحاد جماهیر شوروی جنگی نداریم»، بال را آزاد کردند.
به گفته دبیر اتحادیه ملی روزنامهنگاران اوکراین، یوگنی بال کاپیتان بازنشسته زیردریایی، در سال‌های اخیر کتاب‌ها و خاطرات خود را نوشته و منتشر کرده بود. همچنین او از زمان شروع جنگ در منطقه دونباس در شرق اوکراین در سال ۲۰۱۴، به طور فعال به ارتش اوکراین و غیرنظامیان کمک می‌کرد.
پاولو کوش اضافه کرد که این نویسنده اغلب با تفنگداران نیروی دریایی، مرزبانان دریایی و سربازان ارتش اوکراین در ماریوپل جلساتی را برگزار می‌کرد.
اتحادیه ملی روزنامهنگاران اوکراین درگذشت این عضو خود را «جنایت جنگی» خواند و اعلام کرد روسیه عمداً روزنامهنگاران اوکراینی را در مناطقی از این کشور که تحت اشغال خود درآورده، مورد آزار و اذیت قرار می‌دهد.
کشته شدن خبرنگاران و فرار روزنامهنگاران
این اتحادیه با اشاره به کشته شدن حدود ۲۰ روزنامه‌نگار اوکراینی و خارجی در جریان تهاجم روسیه به اوکراین، هشدار داد که «این جنگ به هیچ کس رحم نمی‌کند». اتحادیه ملی روزنامهنگاران اوکراین پیشتر نام این روزنامهنگاران را که هنگام انجام کار خود کشته شده‌اند، فهرست کرده است.
کشته شدن دو خبرنگار فاکس‌نیوز در اوکراین -یک خبرنگار فرانسوی ایرلندی و اولکساندرا کووشینوا اوکراینی- و جان باختن برنت رونو آمریکایی، از مواردی است که در این فهرست به ثبت رسیده است.
انجمن جهانی توسعه رسانه‌ها، یک شبکه حمایتی بین‌المللی، با انتشار بیانیه‌ای که از سوی ۱۶۷ رسانه امضا شده بود، «حملات روسیه به آزادی مطبوعات و آزادی بیان در اوکراین» را محکوم و تأکید کرده که «هدف قرار دادن، شکنجه و قتل روزنامهنگاران شنیع است و باید متوقف شود».
بر اساس برخی گزارش‌ها، در خود خاک روسیه نیز تاکنون نزدیک به ۱۵۰ روزنامه‌نگار از کشور گریخته‌اند و حدود ۴۰ رسانه از زمان آغاز جنگ اوکراین تاکنون فعالیت خود را تعلیق کرده‌اند یا مثل سایت‌های خبری تعدادی از رسانه‌های بین‌المللی از جمله بی‌بی‌سی، صدای آمریکا، و رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی، از سوی دولت روسیه دسترسی به آنها مسدود شده است.
روزنامه «نوایا گازتا» در روسیه روز دوشنبه ۲۸ مارس اعلام کرد فعالیت‌های آنلاین و چاپی خود را تا پایان آنچه «عملیات نظامی روسیه» در اوکراین خواند، به حالت تعلیق در می‌آورد.
این روزنامه تحقیقی که سردبیر آن دمیتری موراتوف یکی از برندگان جایزه صلح نوبل سال گذشته است، پیشتر نیز با هشدار نهاد تنظیم‌کننده ارتباطات دولتی روسیه، مطالبی را از وبسایت خود در مورد تهاجم نظامی روسیه به اوکراین حذف کرده بود.
وضع قانون علیه اطلاع‌رسانی در روسیه
مقام‌های روسیه کارزار خود برای خاموش کردن آخرین صداها علیه جنگ را افزایش داده‌اند و از جمله قانونی را به اجرا گذاشته‌اند که انتشار «اخبار جعلی» درباره جنگ را با مجازات زندان روبه‌رو می‌سازد.
پیشتر اطلاعات درباره شکست‌ها و خسارات نظامی یا روحیه سربازان جزو «اطلاعات محرمانه طبقه‌بندی» محسوب شدند و هرگونه تلاش برای ارائه خبرهایی در این زمینه، منجر به تعقیب قضایی یا قرار گرفتن خبرنگاران در فهرست «ماموران خارجی» خواهد شد.
نوایا گازتا که تقریباً به مدت ۳۰ سال تحقیقاتی را درباره فساد و نقض حقوق بشر در روسیه منتشر می‌کرده، تاکید کرد «هیچ راه‌حل دیگری» در برابر «سانسور نظامی» حکومت روسیه نیافت.
موراتوف پیشتر اعلام کرده بود که جایزه نوبل صلح خود را به نفع اوکراینی‌هایی که در پی تهاجم روسیه به خاک کشورشان آواره شده‌اند به مزایده می‌گذارد.
او همچنین با انتشار ویدیویی خواستار برپایی یک جنبش گسترده ضد جنگ شد و روزنامه خود را در روز ۲۶ فوریه به نشانه همبستگی با مردم اوکراین به هر دو زبان روسی و اوکراینی منتشر کرد.
سازمان گزارشگران بدون مرز در اول ماه مارس اعلام کرد نهاد خدمات فدرال نظارت بر ارتباطات، فناوری اطلاعات و رسانه‌های جمعی روسیه (Roskomnadzor) شکایاتی را حداقل علیه ۱۰ رسانه، از جمله روزنامه تحقیقی نوایا گازتا، به خاطر «اشاعه اطلاعات کذب» تنظیم کرده است که احتمالاً به خاطر انتشار این ویدیوی موراتوف در وبسایت روزنامه است که در آن از کلمه «جنگ» استفاده کرده بود.
دولت و مقام‌های روسیه از همان ابتدای تهاجم به اوکراین، به جای کلمه «جنگ» یا «حمله نظامی» از عبارت «عملیات ویژه نظامی» استفاده می‌کنند.
مقام‌های روسیه حتی رسانه‌های خارجی را به استفاده از این عبارت تشویق کرده است. مثلاً ماه گذشته، لوان جاگاریان سفیر روسیه در تهران از رسانه‌های داخل ایران خواست که از کاربرد عبارت «تهاجم نظامی» روسیه در موضوع اوکراین خودداری کنند و در عوض، لفظ «عملیات ویژه نظامی» روسیه را به کار ببرند.
روسیه همچنین روز سه‌شنبه ۲۲ مارس پرونده‌ای جنایی علیه الکساندر نیوزوروف روزنامه‌نگار معروف ۶۳ ساله این کشور گشود که او نیز به «انتشار اطلاعات نادرست» متهم شده و با خطر ۱۵ سال زندان مواجه است.
این روزنامه‌نگار که اکنون بیشتر در شبکه‌های اجتماعی فعال است گزارش‌هایی را از غیرنظامیان قربانی حملات روسیه در اوکراین منتشر کرده که خشم دولت مسکو را برانگیخته است.
رسانه‌های دولتی، نشردهنده تبلیغات کرملین
گزارشگران بدون مرز تأکید کرد که همزمان با بازداشت روزنامهنگاران منتقد و آزار و اذیت آنان، رسانه‌های حکومتی نیز وارد جنگ شده‌اند.
به عنوان نمونه، کانال تلویزیونی روسیا ۱، در ۲۷ فوریه اظهارات ولادیمیر سولویف، ستاره تلویزیونی روسیه که تحت تحریم‌های بین‌المللی قرار گرفته را پخش کرد که گفت: «در روسیه مقامات و روزنامهنگاران روسی اگر از پوتین حمایت نکنند باید حذف شوند».
اکنون اکثریت جمعیت روسیه فقط به رسانه‌های دولتی دسترسی دارند که به عنوان نشردهنده تبلیغات کرملین عمل می‌کنند.
همچنین با مسدود شدن توئیتر، اینستاگرام و فیس‌بوک، فشارهای روسیه در شبکه‌های اجتماعی و اینترنت در زمینه اطلاع‌رسانی درباره جنگ اوکراین افزایش یافته و کاربران بیشتر با تبلیغات روسیه در این شبکه‌ها مواجه‌اند.
روسیه در رده‌بندی جهانی سازمان گزارشگران بدون مرز در زمینه آزادی رسانه‌ها در سال ۲۰۲۱، در میان ۱۸۰ کشور جهان در ردیف ۱۵۰ قرار دارد.
روند سرکوب روزنامهنگاران در روسیه پیش از جنگ اوکراین شدت گرفته و حساسیت روی روزنامهنگاران حوزه جنگ بسیار بیشتر است. به عنوان نمونه، ایوان سافرونوف که از معروف‌ترین خبرنگاران روسیه در حوزه دفاعی است، دو سال پیش به دلیل اطلاع‌رسانی درباره فعالیت‌های نظامی روسیه در خاورمیانه، به «خیانت به میهن» متهم شد.
همچنین انحلال «مموریال»، مهم‌ترین و یکی از قدیمی‌ترین نهادهای مدافع حقوق بشر در روسیه با حکم دیوان عالی این کشور، یکی از آخرین اقدامات مسکو در سرکوب مخالفان، منتقدان و دگراندیشان، پیش از تهاجم به اوکراین به شمار می‌رفت.
اما اکنون کریستف دولوار دبیرکل گزارشگران بدون مرز هشدار داده که روزنامهنگاران و خبرنگاران در جریان تهاجم روسیه به اوکراین خود «به هدف تبدیل شده‌اند». در حالی که قوانین بین‌المللی، نیروهای مسلح را در هر جنگی ملزم می‌کند که از خبرنگاران محافظت کنند.
در این شرایط، سازمان‌هایی به فکر حفاظت از جان خبرنگاران و روزنامهنگاران افتاده‌اند.
یونسکو نیز ماه گذشته با هشدار درباره این که «هزاران خبرنگار» در اوکراین «اغلب بدون تجهیزات حفاظتی یا آموزش لازم» کار می‌کنند، اعلام کرد کلاه‌های ایمنی و جلیقه‌های ضدگلوله با آرم «پرس» را برای خبرنگاران در اوکراین ارسال خواهد کرد.
این سازمان وابسته به سازمان ملل متحد همچنین خط تماسی را از طریق اتحادیه ملی روزنامهنگاران اوکراین راه‌اندازی کرد که به خبرنگاران در اوکراین مشاوره داده شود.
تهاجم روسیه به اوکراین بدون شک آمار کشته شدن خبرنگاران هنگام انجام کار خود در جهان را افزایش خواهد داد.
بر اساس آمار سازمان گزارشگران بدون مرز، ۴۶ خبرنگار در سال ۲۰۲۱ هنگام انجام کار خود کشته شدند که ۱۸ نفر از آنان در مناطق وقوع جنگ و درگیری حضور داشتند.
