موضع جدید دولت آمریکا در حمایت از لغو موقت حق مالکیت و تولید انحصاری واکسن‌های کرونا کم‌سابقه است. اروپا حالا در وضعیت دشواری قرار گرفته است. عوامل مختلفی در موضع‌گیری جدید دولت بایدن تأثیر داشته‌اند، موضعی که مخالفت با آن هم کم نیست.
جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا روز چهارشنبه، ۱۵ اردیبهشت، حمایت خود را از لغو موقت حق مالکیت معنوی و انحصار تولید واکسن‌های کووید ۱۹ اعلام کرد. این موضع واکنشی است به درخواست‌ها و فراخوان‌ها از جهات مختلف، از جمله فشار و درخواست شماری از قانونگذاران دموکرات و بیش از ۱۰۰ کشور دیگر، و در راس آنها هند و آفریقای جنوبی.
اواسط ماه آوریل گذشته هم ۱۷۰ برندهٔ جایزهٔ نوبل و نخست‌وزیران سابق کشورهای متعدد در نامه‌ای سرگشاده به رئیس‌جمهور آمریکا، در حمایت از خواست هند و آفریقای جنوبی، نوشتند: «اگر سال گذشته برای ما درسی داشته باشد، این است که خطر برای سلامت انسانی سرشتی جهانی دارد که برای غلبه بر آن از سرمایه‌گذاری‌ها و تدابیر راهبردی و دولتی و همکاری‌ها و همبستگی‌های بین‌المللی گریزی نیست.»
در نامه از بایدن اکیداً خواسته می‌شود که در سازمان تجارت جهانی به سود لغو موقت حقوق معنوی و انحصار مالکیت و تولید واکسن‌های ضدکرونا موضع بگیرد، زیرا به گمان امضاکنندگان نه مکانیزم‌های بازار و نه تک‌روی‌های ناسیونالیستی قادر به غلبه بر چالش کرونایی موجود نیستند.
بازگشت به عرصه بین‌المللی، دغدغه رقابت‌های ژئوپلتیکی
البته فشار افکار عمومی کشورهای غربی نیز در این چرخش موضع دولت آمریکا که با مخالفت شدید شرکت‌های دارویی روبه‌رو شده، تأثیری اساسی داشته است. تازه‌ترین نظرسنجی‌ها در عمده‌ترین کشورهای صنعتی حاکی از این است که دستکم ۷۰ درصد جمعیت این کشورها خواهان لغو موقت حق مالکیت و تولید انحصاری واکسن‌های کرونا هستند، زیرا این درک و دریافت عمومیت دارد که ایمنی نسبتاً کامل زمانی به دست می‌آید که بخش عمده جمعیت جهان واکسینه شده باشد تا کمتر کشوری درگیر معضل ضریب بالای ابتلا و خطر جهش ویروس باقی بماند و از این رهگذر سرایت دوباره ویروس به کشورهای ایمن هم تا حد ممکن بلاموضوع شود.
تا پایان ماه میلادی گذشته، یعنی تا حدود ۱۰ روز پیش، از ۸۰۰ میلیون جمعیت واکسینه‌شده جهان تنها سه‌دهمِ درصد مردمان کشورهای بخش‌های فقیر یا در حال توسعه جهان بوده‌‌اند.
موضع تازه واشینگتن البته با رقابت‌های ژئواستراتژیک و ژئوپلتیک، و به طور مشخص با دغدغه این کشور نسبت به میدان‌داری چین و روسیه در ارائه نسبتاً راحت‌تر و ارزان‌تر واکسن‌های تولیدی خود و تلاش آنها برای گسترش نفوذ خود در جهان از این رهگذر هم، بی‌ارتباط نیست.
دولت آمریکا تصمیم‌گیری در این مسئله پیچیده را به دلیل پیامدهای حقوقی و ضرورت اجماع بین‌المللی در اختیار و صلاحیت سازمان تجارت جهانی عنوان کرده است؛ نشانه‌ای دیگر از بازگشت آمریکا به جامعه بین‌المللی، پرهیز از اقدامات یک جانبه و جدی‌گرفتن نهادها و سازمان‌های جهانی و بین‌المللی و رویکردهای چندجانبه‌گرایانه.
با این رویکرد جدید عملا فشار بر مخالفان لغو حق انحصاری مالکیت و تولید وسایل مقابله با کرونا شدت گرفته است.
مضمون خواست هند و آفریقای جنوبی
مهرماه گذشته هند و آفریقای جنوبی درخواستی را برای مستثنی‌شدن از قانون تجارت مبتنی بر حق مالکیت (معنوی) و تولید انحصاری موسوم به قرارداد Trips*تسلیم سازمان تجارت جهانی کردند تا بتوانند آزادانه و بدون پرداخت هزینه سنگین مربوط به حق مالکیت، به تولید واکسن‌های کرونا بپردازند.
این درخواست با حمایت شماری از کشورهای دیگر جهان و همچنین صدها نهاد و سازمان بین‌المللی مانند پزشکان بدون مرز، دیده‌بان حقوق بشر و عفو بین‌‌الملل روبه‌رو شد. کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل، یونسکو و سازمان بهداشت جهانی هم از این درخواست حمایت کردند.
پاسخ مثبت به خواست یادشده مشروط به موافقت همه ۱۶۴ عضو سازمان تجارت جهانی است. تا کنون این سازمان ده جلسه در این رابطه برگزار کرده است و شمار کشورهایی که برای رأی مثبت به خواست هند و آفریقای جنوبی چراغ سبز نشان داده‌اند حالا به صد کشور می‌رسد. با حمایت اخیر آمریکا از این خواست عملاً بزرگترین کشور صنعتی و قدرتمندترین اقتصاد جهان به جرگه صد کشور پیوسته است.
مضمون درخواست هند و آفریقای جنوبی در عمل این است که همه کشورهای دارای امکانات حداقلی بتوانند بدون پرداخت حق امتیاز به تولید سریع و انبوه واکسن و سایر وسایل لازم برای مقابله با همه‌گیری جهانی کرونا، مثل ابرازهای تست و دستگاه‌های تنفس مصنوعی، بپردازند و کشورهای فاقد امکانات تولید این وسایل را نیز به راحتی از آنها بهره‌مند کنند.
تجربه تلخ جهان در مقابله با ایدز و درس‌های آن
در قانون تجارت مبتنی بر حق مالکیت معنوی و تولید انحصاری (Trips) مقرر شده است که در شرایط بروز بحران بهداشتی و درمانی در جهان باید استنثائاتی در حفاظت از این حق قائل شد. اما بسیاری از کشورهای صنعتی جهان که کانون شرکت‌های معظم دارویی هستند برای حفاظت از منافع و سود این شرکت‌ها با اعمال استثنای یادشده در مورد همه‌گیری جهانی کرونا مخالف‌اند.
در بحران شیوع ایدز در دهه نود قرن میلادی گذشته نیز بحث مشابهی درگرفت. در آن زمان قانون سفت و سخت مالکیت معنوی که عمدتاً بر اساس منافع شرکت‌های دارویی غربی تنظیم شده بود، شامل استثنای یادشده نبود و همین باعث گرانی قیمت داروهای مربوط شد و محروم ماندن جمعیت بزرگی در آفریقا از دسترسی به داروهای ضدایدز را به دنبال آورد.
بنا بر برآورد سازمان‌های امدادی لغو حق انحصاری مالکیت معنوی این داروها و ارزان و انبوه شدن آنها می‌توانست به نجات جان میلیون‌ها نفر مبتلا به ایدز بینجامد. این مسئله به‌علاوهٔ موارد دیگر سبب شد که کشور بزرگی مانند برزیل از قانون یادشده تخطی کند و آن را دور بزند؛ رفتاری اعتراضی که فشار اخلاقی سنگینی در عرصه بین‌المللی ایجاد کرد و کشورهای صنعتی را وادار ساخت که در مورد وارد کردن استثنای یادشده به مقررات مربوط در سازمان تجارت جهانی انعطاف نشان دهند.
استدلال‌های موافق و مخالف
مخالفان لغو حق انحصاری مالکیت معنوی و تولید آزادنه واکسن‌ها این سؤال را مطرح می‌کنند که آیا کشورهای در حال توسعه اصولاً امکان تولید این واکسن‌ها را دارند؟ و بدون داشتن مواد اختصاصی لازم و با ضعف مقررات و مکانیسم‌های کنترل و نظارت و نیز در شرایط فقدان نیروی ماهر و کاردان، آیا صرف دسترسی به دستورالعملِ تولید کمکی به این کشورهاست؟ آنها اضافه می‌کنند که برای راه انداختن خط تولید واکسن‌های نسل جدید دستکم به شش ماه وقت نیاز است، در حالی که خود تولیدکنندگان فعلی می‌‌توانند تا پایان سال آتی نیاز کل جهان به واکسن لازم را تأمین کنند.
پاسخ موافقان این است که البته بسیاری از کشورهای در حال توسعه از ساختارها و امکانات صنعتی لازم برای تولید واکسن برخوردار نیستند ولی شمار کشورهایی هم که به این ساختارها و امکانات دسترسی دارند کم نیست، مثل خود دو کشوری که تقاضا را مطرح کرده‌اند، یعنی هند و آفریقای جنوبی و نیز برزیل و... که از صنایع دارویی نسبتاً پیشرفته‌ای برخوردارند. تولید واکسن در این کشورها تولیدی ارزان و بدون چشم‌داشت به سود خواهد بود و کشورهای فقیر هم به‌سادگی از آن بهره‌مند خواهند شد.
استدلال دیگر مخالفان لغو حق انحصاری مالکیت و تولید واکسن‌ها این است که برداشتن چنین گامی که سود و درآمدهای شرکت‌های دارویی را مختل می‌کند عملاً انگیزه و رغبتی برای آنها در جهت نوآوری‌ها، تحقیقات جدید و تولید واکسن در زمان بروز همه‌گیری‌های بعدی باقی نمی‌گذارد. این در حالی است که مادام که این شرکت‌ها حق انحصار تولید را در دست خود داشته باشند قیمت‌ها را خود تعیین می‌کنند و لازم نیست که وارد رقابت فشرده با نمونه‌های ژنریک تولیدات خود بشوند.
مخالفان این استدلال حرف‌شان این است که اگر واکسن‌های موجود به این سرعت و ابعاد امکان تولید پیدا کرده‌اند از جمله به خاطر کمک‌های هنگفتی است که دولت‌ها به شرکت‌های سازنده آنها کرده‌اند و در واقع محصول آنها یک سرمایه عمومی است.
مخالفان آزادسازی حق مالکیت و تولید انحصاری واکسن این استدلال را هم دارند که عمومی‌سازی این حق عملاً نظارت بر زنجیره تولید سالم و قاعده‌مند آن را دچار مشکل می‌کند و بیش از پیش راه را برای ورود کالاهای تقلبی یا غیرمرغوب به بازار می‌گشاید؛ امری که می‌تواند به اعتماد و اطمینان به واکسن اصلی هم ضربه اساسی وارد کند.
مخالفت اروپا کار را مشکل می‌کند
رویکرد تازه دولت آمریکا در اروپا با مخالفت روبه‌رو شده است. در اجلاس رهبران اتحادیه اروپا در پورتو (پرتغال) در روزهای جمعه و شنبه (۱۷ و ۱۸ اردیبهشت) دلایل متفاوتی را برای مخالفت عنوان کرده‌اند، از نگرانی از دسترسی رقبایی مانند چین به فرمول تولید نسل جدید واکسن‌ها (تولید مبتنی بر mRNA) تا فقدان امکانات لازم در کشورهای در حال توسعه برای تولید این گونه واکسن‌های جدید تا تأکید بر این‌که مشکل با تولید بیشتر در خود کشورهای غربی و با کاهش موانع برای صادرات واکسن‌ها قابل حل است تا آمادگی شرکت‌های مثل بایو-ان‌تک/فایزر برای ارائه ارزان واکسن تولیدی به قیمت کم و فاقد سود به کشورهای فقیر تا این استدلال که نباید شرکت‌های دارویی را با لغو انحصار مالکیت از کسب سود باز داشت و از این رهگذر رغبت و تمایل آنها به نوآوری و تولید واکسن‌های جدید را ضایع نکرد و تا ...
این انتقاد هم به آمریکا مطرح شده است که خود این کشور که از لغو مالکیت انحصاری تولید بر واکسن‌ها حمایت می‌کند عملا در زمینه صادرات واکسن‌ها مانع ایجاد کرده است، در حالی که اتحادیه اروپا تا کنون ۲۰۰ میلیون دوز واکسن به کشورهای فقیر و نیازمند صادر کرده است.
به این ترتیب بعید است که به سرعت پیشنهاد آمریکا جنبه عملی بیابد، ولی خود طرح آن فشار را برای یافتن راه‌حل‌هایی که دسترسی کشورهای فقیر و در حال توسعه را به واکسن کرونا تسریع و تسهیل کند افزایش داده است.
در این میان، هند و آفریقای جنوبی از آمادگی برای اعمال تغییراتی در درخواست خود به سود منافع و دغدغه مخالفان سخن گفته‌اند. تا روز ۱۸ و ۱۹ خرداد که اجلاس رسمی سازمان تجارت جهانی برای پرداختن به این درخواست برگزار می‌شود احتمالاً تغییراتی در مواضع هر دو طرف شکل خواهد گرفت و انعطاف‌هایی را به سود رسیدن به یک توافق بین‌المللی و کم‌سابقه شاهد خواهیم بود.
* Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights
