سلاح نفت و جنگ نفتکش‌ها در خلیج فارس (۳)؛ اوج‌گیری جنگ

در بخش دوم چرخش اهداف و راهبرد‌های ایران و عراق، پر رنگ شدن نقش سپاه در جنگ، بهم خوردن موازنه قوا در هوا، و آغاز جنگ نفت کش‌ها بر رسی شد. در این بخش، بحث را درباره حمله هوایی علیه زیر ساختار‌های اقتصادی ایران؛ اوج گیری جنگ نفتکش‌ها؛ افزایش حضور نظامی آمریکا، کشور‌های اروپایی و شوروی درخلیج فارس، و بین‌المللی شدن جنگ را دنبال می‌کنیم.

جنگ نفتکش‌ها به رغم حملات پرشمار ایران و عراق علیه شناور‌ها در خلیج فارس تاثیر چندانی بر بازار نفت نداشت. این جنگ میزان نگرانی‌ها را دربرخی محافل اقتصادی بالا برد ولی در نهایت نه به افزایش دایمی قیمت نفت منجر شد و نه بازار جهانی نفت را با کمبود مواجه کرد. فزونی عرضه نسبت به تقاضا در بازار نفت یکی از علل عمده این پدیده بود.

روند صادرات نفت ایران

برای ایران اثرات جنگ نفتکش‌ها چهار ماه بعد از آغاز آن آشکار گشت. صادرات روزانه نفت ایران از جزیره خارک که نزدیک به ۱.۶ میلیون بشکه بود، در اوایل خرداد ۱۳۶۳ به ۶۰۰ هزار بشکه در روز رسید و در نتیجه درآمد حاصله از صادرات نفت کشور را روزانه نزدیک به ۲۵ میلیون دلار کاهش داد. به رغم این، ایران روزانه ۲۰۰ هزار بشکه نفت از چاه‌های فراساحلی از طریق جزایر سرّی و لاوان صادر کرد.

همزمان با این، ایران در مدت کوتاهی مشتریان نفت صادراتی خارک را با تخفیف ۳ دلار برای هر بشکه نفت دوباره جذب کرد در حالیکه برای خریداران، افزایش بیمه برای هربشکه نفت از این جزیره به میزان ۲ دلار و ۳۳ سنت افزایش یافته بود.

در واقع متوسط صادرات روزانه نفت ایران در خلال سال‌های ۱۹۸۴و ۱۹۸۵ (۶۴-۱۳۶۳) تغییر چندانی نکرد گو اینکه نسبت به سال ۱۹۸۳ به میزان کمی کاهش داشت. صادرات ایران در سال ۱۹۸۳ و ۱۹۸۴ به ترتیب ۱.۷۷ و ۱.۵۷ میلیون بشکه در روز بود.

در سال ۱۹۸۵ به رغم شدت یافتن حملات هوایی عراق علیه تاسیسات نفتی خارک، ایران توانست روزانه ۱.۶ میلیون بشکه نفت صادر کند (نکاه کنید به جدول ).

در این سال (۱۱ دی ۱۳۶۳-۱۰ دی ۱۳۶۴) عراق ۱۲۰ بار به جزیره خارک حمله برد که ۷۷ مورد آن از اواسط ماه اوت تا آخر دسامبر (اواخر مرداد تا ۱۵ دی ۱۳۶۴) صورت گرفت.

تولید، مصرف داخلی، صادرات و درآمد نفتی ایران ، سالهای ۱۹۷۸- ۱۹۸۸

^{Source: Middle East Economic Survey (MEES), 9th November 1987, US Energy Information Administration (EIA)}

در همین سال (۱۹۸۵) به استثای یک عملیات تهاجمی عراق در منطقه قصر شیرین، عموماً سکون و عدم تحرک به جبهه‌ها حکمفرما بود. اما عراق با توجه به عدم توانایی ایران برای دست زدن به یک حمله زمینی کارساز و اعتماد به نفس تازه اش که از برتری هوایی آن نشات میگرفت، «جنگ دوم شهر‌ها» را در اواخر اسفند ۱۳۶۳ آغاز کرد که به طور متناوب تا اواسط فروردین سال بعد ادامه داشت و طی آن ۳۰ شهر کوچک و بزرگ ایران هدف حملات عراق قرار گرفت.

حمله هوایی علیه زیرساختار‌های اقتصادی ایران

در سال ۱۹۸۶میلادی ( ۱۱ دی ۱۳۶۴ تا ۱۰ در دی ۱۳۶۵) عراق به طورمنظم وسیستماتیک زیر ساختار‌های اقتصادی ایران را هدف قرار داد از جمله شبکه‌های مخابراتی، خطوط راه آهن، کارخانجات صنعتی ، نیرو گاهها، شهرهای دارای پادگانهای نظامی، تاسیسات هیدرولیک ، و تاسیسات نفتی و پالایشگاهها. در جریان این حملات پالایشگاههای تبریز، اصفهان و تهران به شدت آسیب دیدند. به رغم تعمیرات اضطراری در پالایشگاه تهران، حفظ بازدهی این پالایشگاه که ۲۲۵ هزار بشکه در روز بود، میسر نشد.

با ادامه جنگ نفتکش‌ها در خلیج فارس، ایران در تابستان ۱۳۶۵ با کمبود حاّد فرآورده‌های نفتی مواجه بود و در نتیجه واردات این فروارده‌ها تا سه برابر یعنی به ۳۰۰ هزار بشکه در روز بالا رفت و متعاقباً درمهر ماه ۱۳۶۵ به سهمیه‌بندی بنزین روی آورد.

در مجموع حملات عراق با توجه به گستردگی حوزه آنها و نداشتن تمرکز، به رغم وارد کردن خسارات انسانی و غیر انسانی، فلج کننده نبود و زمان اجرای حملات نیز تا حدی از اثرات آنها کاست. بیشتر حملات هوایی در ماه‌های بهار صورت گرفت که تقاضای فرآورده‌های نفتی در این فصل در مقایسه با زمستان کمتر بود. با اینهمه اثرات منفی کمبود سوخت و فرآورده‌های نفتی بر نیرو‌های نظامی و غیر نظامی ملموس بود.

اوج‌گیری جنگ نفتکش‌ها، کمک‌های خارجی به صدام

تحولات در سال ۱۹۸۶ میلادی با تشدید حملات علیه کشتی‌ها و نفتکش‌ها توام بود. عراق در عرض این سال ۴۵ نفتکش و ۱۰ کشتی تجاری را هدف قرار داد و به تلاش خود برای قطع صادرات نفت ایران افزود.

در بهمن ۱۳۶۴ نیرو‌های ایران در قالب یک عملیات آبخاکی موسوم به الفجر۸ با عبور از عرض اروند رود (شط العرب) شبه جزیره فاو را به تصرف خود آوردند. با اجرای این عملیات موفق و کم نظیر که بر اصل غافلگیری استوار بود، ایران موفق شد پس از پنج سال یک شهر عراق را تصرف کند.

اشغال شبه جزیره فاو ضربه سنگینی به عراق، کشور‌های حامی او در جنوب خلیج فارس و همچنین کشور‌های غربی وارد کرد. این عملیات که بیش ازهرچیز یک پیروزی روانشناختی برای نیرو‌های ایران محسوب می‌شد، اعتماد به نفس جمهوری اسلامی را افزایش داد و فرماندهان نظامی و مقام‌های ایران بار دیگر از«حمله نهایی» علیه عراق سخن به میان آوردند.

از این رو یک شبکه بین‌المللی متشکل از آژانس‌های دولتی و بانک‌های خصوصی به تلاش خود برای کمک‌های مالی به صدام و تقویت توان ارتش عراق افزودند. نمونه این کمک‌ها تخصیص یک اعتبار بانکی به میزان بیش از یک میلیارد دلار از طرف شعبه بانک «بی اِن اِل» ایتالیا در آتلانتا آمریکا به صدام بود که در قالب پروژه وزارت کشاورزی آمریکا صورت گرفت. در نهایت کمک‌ها و واگذاری اعتبارات به عراق به ۳ میلیارد دلار رسید. این در حالی بود که قیمت هر بشکه نفت در سال ۱۹۸۶ در بازار‌های جهانی به ۱۰دلار و حتی کمتر از آن نزول کرد که یک تکانه معکوس نفتی بود. (نگاه کنید به جدول بالا).

نیروی هوایی عراق که مجهز به موشک‌های هوا به زمینِ ضدِ کشتی اگزوسه بود، د ر دی ماه ۱۳۶۴ از فرانسه ۲۰۰ موشک هوا به زمین «آ اِس ۳۰» نیز در یافت کرد. دراواخر مرداد ۱۳۶۵، هواپیماهای عراقی پایانه نفتی جزیره سری را در ۲۲۰ کیلومتری جنوب غربی تنگه هرمز هدف قرار دادند. در آبان ۱۳۶۵، میدان نفتی سلمان (ساسان قبلی، ۱۴۴ کیلومتری جنوب جزیره لاوان) و پایانه نفتی نو بنیاد در جزیره لارک در تنگه هرمز، آماج حملات نیروی هوایی عراق قرار گرفتند. فاصله این پایانه تا نزدیکترین فرودگاه عراق ۱۳۰۰ کیلومتر بود.

با افزایش حملات نیروی هوایی عراق در خلیج فارس، بر شدت ره‌گیری، کنترل و بازرسی کشتی‌های عبوری از تنگه هرمزرا به منظور جلوگیری از حمل سلاح به عراق شدت داد. اضافه بر این جمهوری اسلامی ضمن حمله به تانکر‌های نفتکش ، بار دیگر به کشور‌های جنوب خلیج فارس هشدار داد که از یاری به صدام دست بردارند. از آنجایی‌که عراق توانایی خود را برای صادرات نفت از طریق خلیج فارس از دست داده بود، ایران حملات خود را به کشتی‌های در حال رفت و آمد به بنادر کشور‌های عرب منطقه به ویژه کویت و عربستان معطوف کرد.

در سایه این تحولات و تشدید حملات، کشور‌های عرب خلیج فارس دست به دامان کشور‌های غربی شدند و در نتیجه بریتانیا و متعاقباً فرانسه و آمریکا حضور نظامی خود را در خلیج فارس و دریای عمان افزایش دادند. مهمترین نگرانی این کشور‌ها شدت یافتن جنگ نفتکش‌ها و اختلال در جریان آزاد نفت از خلیج فارس به بازار جهانی نفت بود.

در جریان سال ۱۹۸۶ میلادی دو کشور ایران و عراق ۹۳ حمله علیه نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری انجام دادند.

تغییر پرچم نفتکش‌ها، بین‌المللی شدن جنگ، مین‌گذاری

در اوایل سال ۱۹۸۷ (۱۱ دی ۱۳۶۵ تا ۱۰ دی ۱۳۶۶) نوعی سکون وایستائی بر جبهه‌ها حکمفرما بود و طرفین موفق به کسب موفقیت کارسازی نشدند و نیرو‌های ایران نتوانستند خود را به بصره نزدیک کنند. ایران در اوایل این سال چندعملیات تهاجمی را اجرا کرد ( از جمله کربلای ۵ و ۸) که اغلب آنها در اطراف «کانال ماهی» بود - یک کانال مصنوعی به طول ۳۶ کیلومتر در شرق بصره.

در این زمان، تحلیگران غربی این مثل‌واره را به زبان‌ها انداختند که «عراق نمی‌تواند جنگ را ببرد و ایران نمی‌تواند جنگ را ببازد» و این در حالی بود که آمریکا و شوروی، دو ابر قدرت وقت، آشکارا وارد میدان شده بودند.

در اواخر فروردین ۱۳۶۶، اتحاد جماهیر شوروی حمایت خود از عراق را افزایش داد. در این راستا، به کویت اجازه داده شد که سه نفتکش شوروی را برای حمل نفت صادراتی‌اش اجاره کند. حدود یکماه بعد آمریکا ۱۱ فروند از ۲۱ نفتکش و گازبر کویتی را در قالب «عملیات اراده جدی» زیر پرچم آمریکا برد و ناو‌های آمریکایی این کشتی‌ها را در خلیج فارس اسکورت کردند.

روز پنجشنبه ۱۷ اردیبهشت ۱۳۶۶، یک ناوچه ایرانی به روی یک کشتی باری شوروی آتش گشود و ده روز بعد یک نفتکش شوروی تحتِ اجاره کویت با برخورد به یک مین شناور صدمه دید. در همان روز یعنی ۲۷ اردیبهشت ، یک ناو آمریکایی به نام استارک هدف دو موشک اگزوسه یک هواپیمای عراقی قرار گرفت که به مرگ ۳۷ خدمه ناو زخمی شدن ۲۱ نفر منجر شد.

پاسخ ایران به تغییر پرچم نفتکش‌های مورد استفاده کویت و اسکورت آنها، مین گذاری در خلیج فارس بود. روز ۷ مرداد ۱۳۶۶، یک تانکر کویتی با پرچم آمریکا به نام «بریجتون» که از سوی یک ناو آمریکایی اسکورت می‌شد در نزدیکی جزیره فارسی با برخورد به یک مین به شدت صدمه دید. در پی این رویداد، آمریکا با اجرای یک عملیات بسیار محرمانه به نام «عملیات فرصت برجسته» بر آن شد که از مین‌گذاری ایران در خلیج فارس جلوگیری کنند.

با توجه به این رویدادها، بریتانیا، فرانسه، ایتالیا، هلند و بلژیک شماری از ناو‌ها و یکانهای مین روب خود را برای اسکورت نفتکش‌ها و کشتی‌های تجاری به خلیج فارس اعزام کردند.

در پرتو این تحولات، تنش در منطقه به اوج خود رسید و حضور ناو‌های خارجی در خلیج فارس روند بین‌المللی شدن جنگ ایران و عراق را در خلیج فارس تشدید کرد. واکنش کشور‌های غربی صرفاً برای مقابله با تهدید‌های ایران بود و در واقع جنگ به جنگ جمهوری اسلامی با آمریکا تغییر شکل یافت.

از دیدگاه مقام‌های جمهوری اسلامی، حملات به نفتکش‌ها و دیگر کشتی‌ها در واکنش به حملات عراق و برای صدمه زدن به هدف‌های اقتصادی متحدان و شرکای صدام صورت می‌گرفت.

---------------------------------------
یادداشت‌ها و گفتارها آرا و نظرات نویسندگان خود را بازتاب می‌دهند و بیانگر دیدگاهی از سوی رادیو فردا نیستند.