بیش از سه هفته است که استان خوزستان رنگ خاک گرفته. درخت‌ها، خیابان‌ها، دیوارها، اتومبیل‌ها و حتی داخل خانه‌هایی که به شهروندان توصیه شده در شرایط اضطرار در آنها بمانند، پر از گرد و غبار شده است. هر چند که بارش باران در روز سه‌شنبه، شاید کمی رنگ و روی غبارآلود فضاهای شهری و روستایی را تغییر داده اما آنقدر گذرا و موقت بود که ذره‌ای امید برای مسئولان و شهروندان نیاورد.
معصومه ابتکار روز سه‌شنبه هفته گذشته به اهواز رفت. گفته بود که با دست پر می‌رود. او برای ارائه «بسته اجرایی مقابله با ریزگردها به استان خوزستان رفت و گفت و به محض ابلاغ این بسته، توسط معاون اول ریاست جمهوری، مرحله عملی آغاز می‌شود. مراحلی که به گفته برخی مسئولان، شامل احیای تالاب‌ها، اجرای عملیات بیابان‌زدایی و توسعه نهال‌کاری و ایجاد جنگل‌های دست کاشت بیابانی است. مواردی که به گفته معاون رئیس جمهور ایران، امسال ۵۵ میلیارد تومان اعتبار گرفته‌اند تا برای مقابله با ریزگردها خرج شوند.
اما این موارد در یک بسته‌بندی تصویب‌شده با این هدف‌های کلی که بارها و بارها توسط کارشناسان و متخصصان توصیه شده، چقدر عملی است؟
حمید پوران، پژوهشگر ارشد محیط زیست در موسسه مطالعات خاورمیانه و آفریقا در دانشگاه لندن: «اگر کار بر روی این طرح از سال‌های پیش شروع شده، حرفی نیست اما نمی‌توان چنین طرحی را در عرض دو هفته آماده کرد و به آن خوشبین بود. در این طرح یک‌سری کلیات گفته شده که همه با آنها موافقند اما رسیدن به جزییات و پروراندن آن، ماه‌ها زمان می‌برد.»
این همان چیزی است که رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران هم بارها به خبرنگاران و صدا و سیما گفته است. او گفته مبارزه با ریزگردهای که منشا بیابانی و تالابی دارند، بیش از ۱۰ سال زمان می‌برد.
مشکل ریزگردها ۱۰ سال است جدی شده و حالا به مهمترین دستور کار دولت یازدهم تبدیل شده، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید، موضوع مقابله با ریزگرد یک‌شبه به نتیجه نمی‌رسد، باید از شناخت تا مدیریت و انطباق و کاهش عوارض آن را درنظر گرفت. او گفته حداقل هفت دستگاه با یک مدیریت واحد برای برنامه‌ریزی و شناخت دقیق این موضوع نیاز است، چرا که مساله کاملا بین‌بخشی است و سازوکارهای علمی نیاز دارد.
معصومه ابتکار و چند مسئول دیگر شاید برای همین منظور با هلی‌کوپتر برای بازدید از مناطق منشا ریزگردها به قسمت‌های مختلف خوزستان رفتند. مسئولان محلی می‌گویند، حل مشکل ریزگرد خوزستان از یک سال و نیم گذشته در دستور کار دولت روحانی بوده است. آنها تاکید دارند که دنبال برنامه‌های آینده‌نگر برای حل مشکل گرد و غبارند.
با این حال، در برخی از گزارش‌های دولتی آمده که «تصاویر ماهواره‌ای سازمان هواشناسی» نشان می‌دهند «سه کانون چند میلیون هکتاری» در عراق و عربستان منشا اصلی ریزگردها در استان‌های خوزستان، ایلام، کرمانشاه و بوشهر هستند.
معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید، برای آن بخش از ریزگردها که منشا خارجی دارند باید بتوان یک ابزار حقوقی و منطقه‌ای ایجاد کرد. به گفته او ایران به دنبال ارائه پیشنهاد ایجاد یک کنوانسیون بین‌المللی در این زمینه است.
اسحاق جهانگیری، معاون اول رییس جمهوری، در صدر هیاتی بلندپایه سیاسی و اقتصادی روز چهارشنبه هفته گذشته ازسفر سه روزه عراق بازگشت و از توافق با این کشور درباره مقابله باریزگردها خبر داد. به گفته او عراقی‌ها هم معتقدند این ریزگردها منابع و منشا خارج از کشورشان هم دارد و باید با بقیه کشورها هم سر میز نشست. عراق کشور جنگ‌زده‌ای که دست‌کم سه دهه است جنگ دست از سرش برنداشته، حالا نبض یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای زیست‌محیطی را در دست دارد. اما به گفته بسیاری از کارشناسان این از عهده عراق به تنهایی برنمی‌آید.
برخی از متخصصان اما منشا ریزگردها را تنها به کشورهای منطقه محدود نمی‌کنند. معصومه ابتکار هم در سخنانش در خوزستان به خشک‌شدن هورالعظیم اشاره کرد. او از دولت محمود احمدی‌نژاد انتقاد کرد که با بستن آب هورالعظیم، برای استخراج نفت، آن را خشکانده‌اند.
همین رویه غیراصولی و مدیریت نادرست که به گفته مسئولان ۶۷ درصد از مساحت تالاب‌های کشور را خشکانده و سدسازی‌های فراوانی که به گفته ابتکار بدون اجازه محیط زیست بوده،حالا باید به گفته مسئولان و بر اساس بسته پیشنهادی که دولت روی آن کار کرده، برای جلوگیری از افزایش این ریزگردها، تغییر کند تا تالاب‌ها زنده شوند. دست‌کم هورالعظیم. اما چقدر این کار شدنی است؟
حمید پوران، که دکترای مهندسی محیط زیست و دوره تحقیقاتی پسادکتری یا فوق دکترا نانو تکنولوژی محیط زیست را دارد، معتقد است واکنش‌های تند به این موضوع هم می‌تواند خطرناک باشد: «یکی از دلایلی که تالاب‌ها را به وضعیت فعلی انداخته، خشکسالی و وضعیت اقلیمی است که از عهده ما خارج بوده اما منشا اصلی بی‌توجهی به این مشکل، رفتار مدیریتی است. مثلا حق‌آبه تالاب‌ها داده نشده و اولویت‌بندی درستی در نظر گرفته نشده و سدسازی فراوان انجام شده است. نمی‌توان طرحی را که چند سال با بودجه هنگفت صرفش شده، ناگهان خراب کرد و مثلا سدها را رها کنیم و آب سدها را آزاد کنیم.»
در بودجه ملی که برای مقابله با گرد و غبار مشخص شده، تصميماتی برای ادامه طرح‌های مالچ‌پاشی و کاشت گونه‌های مقاوم برای تثبيت خاک گرفته شده است.
پوشش گیاهی مناسب جغرافیای خشک و نیمه‌خشک به گفته کارشناسان می‌تواند یکی از راه‌های جلوگیری از افزایش ریزگردها باشد. موضوعی که هر بار با اوج‌گرفتن خبر بادهای شدید و طوفانی پر از گردوغبار منطقه، مطرح می‌شود. اما کاشتن این نهال‌ها و پوشش گیاهی چقدر زمان می‌برد؟
در حالیکه استان‌های جنوبی و غربی ایران همچنان با موضوع ریزگردها دست و پنجه نرم می‌کنند، در شمال غربی از دریاچه ارومیه نمکزاری می‌ماند که تبدیل به ریزگرد نمکی می‌شود و در شرق هامون رو به خشک‌شدن است و بادهای موسمی صدروزه در آن منطقه دغدغه مردم است، رئیس سازمان حفاطت محیط زیست از مجلس خواسته تا اعتبار مقابله با ریزگردها را به بودجه سال ۹۴ بازگردانند.
ردیف اعتباری مقابله با ریزگردها در ایران، توسط مجلس از بودجه اعتباری سال ۹۴ حذف شده است.
