«سندرُم آرال به دریاچه ارومیه رسید.» این عنوان آخرین مقاله تحقیقاتی بین‌المللی است که هفته گذشته درباره دریاچه ارومیه منتشر شده است.
دریاچه «آرال» روزگاری یکی از چهار دریاچه بزرگ آب‌شور دنیا بوده که آنقدر خشک و کوچک و کوچک‌تر شد تا نامش با سندرُم همراه شد. استعاره‌ای از یک بیماری که دریاچه‌‌ای را در برمی‌‌گیرد و آن را می‌خشکاند. همان دردی که سال‌هاست به جان دریاچه ارومیه در شمال‌غرب ایران افتاده است.
حالا «مجله بین‌المللی تحقیقات دریاچه‌های بزرگ» این مقاله علمی را درباره آخرین وضعیت دریاچه ارومیه منتشر کرده است که با همین بیماری و درد دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ با تصاویر ماهواره‌ای از ۴۲ سال پیش تا امروز که دریاچه را هر یکی دو سال کوچک‌تر، آب‌رفته‌تر و خشکیده‌تر نشان می‌دهد. حجم آب دریاچه در این مدت ۸۰ درصد کاهش پیدا کرده و حالا با یک مرگ ناگهانی دست‌وپنجه نرم می‌کند.
این پژوهش نتیجه همکاری و همفکری ۱۰ استاد دانشگاه، پژوهشگر و دانشجوی ایرانی در رشته منابع آب در آمریکای شمالی و اروپاست. آنها میگویند با این مقاله پژوهشی، نگاه تازه‌ای به روند خشک‌شدن دریاچه ارومیه داشته‌اند. اما اطلاعات و مشاهدات در این مقاله علمی، چه تازگی دارد؟
علیرضا ناظمی که مدرک دکترای مهندسی عمران و منابع آب را دارد یکی از پژوهشگران این مقاله علمی است که در این ژورنال تخصصی منتشر شده است.
او به برنامه محیط زیست رادیو فردا میگوید: «سعی کردیم از داده‌های ماهواره‌ای برای تخمین سطح و در نتیجه حجم آب دریاچه ارومیه استفاده کنیم. همچنین از داده‌های ماهواره‌ای برای اندازه‌گیری شاخص استاندارد خشکسالی در حوزه آبریز دریاچه ارومیه استفاده کردیم. برای اطلاعات مربوط به بارش از داده‌های ماهواره‌ای استفاده کردیم که بارش را در مدارهای مشخصی از سطح زمین اندازه‌گیری می‌کند و با توجه به آن داده‌ها یک شاخص استاندارد خشکسالی را برای حوزه آبریز دریاچه ارومیه استخراج کردیم. داده‌های این دو منبع با هم مقایسه شدند و روند تغییرات در سطح و حجم دریاچه را با روند تغییرات در شاخص خشکسالی مقایسه کردیم. در نهایت به این نتیجه‌گیری رسیدیم که خشکسالی مهم‌ترین و تنها عامل خشک شدن دریاچه ارومیه نیست.»
مقام‌های مسئول میگویند، دریاچه ارومیه که یکی از بزرگ‌ترین آبگیرهای دائمی منطقه بوده، نزدیک به چهار متر با حداقل تراز زیست‌محیطی خود فاصله دارد. جبران چنین کمبودی به «۱۲ تا ۱۵ میلیاد متر مکعب آب» نیاز دارد. در آذرماه بارندگی‌های منطقه به گفته مسئولان وضعیت این دریاچه رو به مرگ را از «بسیار بحرانی» به «بحرانی» رساند. این وضعیت با اضافه شدن ۳۰ سانتیمتر به آب دریاچه شکل گرفت.
این ۳۰ سانتیمتر در سخنان مسئولان به بازگشت علایم حیاتی به دریاچه تعبیر شد و گفته می‌شود، ۲۶ پیشنهاد برای احیای دریاچه ارومیه تصویب شده است.
علیرضا ناظمی، همکار تحقیقاتی در موسسه جهانی امنیت آب در سَسَکچوان در کانادا که در مورد این دریاچه پژوهش کرده، میگوید آمار و ارقام مشخصی درباره وضعیت این دریاچه وجود ندارد: «برای تعیین سطح دریاچه ارومیه از داده‌های ماهواره‌های لَند سَت استفاده کردیم که از اوایل دهه ۷۰ میلادی به مدار زمین فرستاده شده و دید خیلی دقیقی از سطح زمین را در اختیار محققان قرار می‌دهد.»
حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران، گفته بود دولت هر میزان که ضرورت داشته باشد برای نجات دریاچه ارومیه هزینه می‌کند. او دستور عملیات اجرایی احیای این دریاچه را صادر کرد.
سخنگوی دولت ایران نیز در آبان ماه اعلام کرد، ۷۰۰ میلیارد تومان برای نجات دریاچه ارومیه، بودجه اختصاص داده شده است. اینها کارهایی است که دولت میگوید با توجه به وضعیت وخیم این دریاچه در دست دارد و بخشی از آنها اجرا شده است. اما آمار و ارقامی که گاهی در این زمینه منتشر می‌شود، با آمار و اطلاعاتی دولتی‌ها، متناقض است.
یک روز از شروع به کار برخی بخش‌ها برای احیای دریاچه خبر می‌رسد و روزی دیگر نماینده‌های مجلس اعتراض می‌کنند که با وجود گذشت ۱۸ ماه از وعده دولت، هنوز دریاچه ارومیه احیا نشده و کار مشخصی انجام نشده است.
این پژوهش چقدر معتبر و دقیق است؟
اما این اطلاعات، آمار و نمودارهایی که در مقاله‌ای با تحقیق ۱۰ تن از متخصصان در حوزه مدیریت آب منتشر شده و بر اساس اطلاعات و تصویرهای ماهواره‌ای از سال ۱۹۷۲ تا ۲۰۱۴ (۱۳۵۱ تا ۱۳۹۳ خورشیدی) شده، چقدر قابل اعتماد است؟
علیرضا ناظمی میگوید: «ما با این کار، یک تصویر دقیق از روند کم شدن سطح و حجم دریاچه ارومیه به وجود آوردیم که این دیدگاه قبلا‌ً وجود نداشت. تا به حال تخمینی که از کاهش سطح دریاچه با توجه به داده‌های زمینی وجود داشت، رقمی بین ۲۵ تا ۵۰ درصد اعلام شده بود. ولی ما با توجه به داده‌های ماهواره‌ای، کاهش سطح دریاچه را بیش از ۸۰ درصد تخمین زدیم. در نتیجه اختلاف بین آمارهای موجود زیاد است. ولی در عین حال این نکته را باید در نظر بگیریم که در سطح ملی، آمار و داده‌هایی برای کاهش سطح و حجم دریاچه وجود ندارد.»
در این مقاله از خشک‌شدن دریاچه ارومیه به عنوان یک فاجعه زیست‌محیطی یاد شده که حساسیت عمومی و سیاسی را افزایش داده است. موضوعی که باعث شده برخی از مسئولان محلی برایش دنبال مقصر بگردند و «تغییرات اقلیمی» را متهم ردیف اول اعلام کنند. اما آنطور که پژوهشگران و متخصصان در این مقاله گفته‌اند، تغییرات اقلیمی نقش چندانی در این چیزی که فاجعه خوانده شده، ندارد.
علیرضا ناظمی، یکی از پژوهشگران این مقاله میگوید: «با توجه به اطلاعات ماهواره‌ای که ما از روند بارش و روند خشکسالی در آبریز دریاچه ارومیه گرفتیم فکر می‌کنم این هم کاری است که می‌تواند برای مورخان و مسئولان داخلی قابل توجه باشد. به خاطر اینکه آگاهی ایجاد کند که تغییرات آب و هوایی آنقدر شدید نیست که به تنهایی باعث خشک شدن دریاچه شود. ما از داده‌های ماهواره‌ای نمی‌توانیم تغییرات حجم آب را دقیقا‌ً بگوییم. اما می‌توانیم بگوییم که حجم آب در خود دریاچه چقدر تغییر پیدا می‌کند و این را با داده‌های هواشناسی تطبیق بدهیم. به خاطر اینکه روند بارش چندان تغییر پیدا نکرده و از سال ۲۰۱۰ به این طرف روند خشکسالی خیلی شدیدی نبوده است، ما می‌توانیم با قطعیت قابل توجه این ادعا را داشته باشیم که کاهش سطح و حجم دریاچه به خاطر تغییرات اخیر در مدیریت منابع به خصوص مدیریت منابع آب، کاربری زمین و مصرف بی‌رویه آب به خصوص برای مصارف کشاورزی است.»
مهاجرت از منطقه با خشکی دریاچه
دریاچه ارومیه با آب دست‌کم ۶۰ رودخانه تغذیه می‌شود. در سال ۲۰۱۲ میلادی، ده‌ها سد و پروژه آبیاری در دست ساخت یا طراحی معرفی شده است. سدسازی و حفر چاه‌های غیرمجاز در اطراف دریاچه ارومیه از جمله دلایلی است که برخی از مسئولان تاکید دارند در خشک‌شدن دریاچه تاثیر داشته است.
روزنامه «شهروند» چاپ تهران، چندی پیش از «خطر مهاجرت از حاشیه دریاچه ارومیه» نوشته و با نقل قولی از نماینده میاندوآب در مجلس نوشت: «بیشتر بیماران مراجعه‌کننده به بیمارستان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی بیماران ریوی هستند. این نشان می‌دهد، نمک سلامت مردم را تهدید می‌کند.»
سایه تهدید ناشی از خشکی دریاچه ارومیه تا جایی رشد کرده که حرف از مهاجرت به میان آمده و به گفته این نماینده مجلس، آذربایجان خالی از سکنه خواهد شد. همان چیزی که حسن روحانی رییس جمهور ایران در سفرش به اردبیل آن را معضل دریاچه ارومیه اعلام کرد.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان‌غربی هفته پیش از یک طرح اجرایی در راستای احیای دریاچه ارومیه، سخن گفت که طرح کنترل ریزگردها در این منطقه است. به گفته او سازمان جنگل‌ها و مراتع در این خصوص وارد عمل شده است. تهدید سلامتی مردم و زمین‌های کشاورزی از معدود مواردی است که بیشتر مسئولان موقع حرف زدن از خشکی این دریاچه از آن میگویند.
دریاچه ارومیه که زمانی وسیع‌ترین دریاچه خاورمیانه شناخته می‌شد، حالا در شرایطی یکی از بزرگ‌ترین معضل‌های محیط زیست ایران و منطقه محسوب می‌شود که روند مرگ‌اش سرعت گرفته است.
بر اساس مشاهدات و آمار تازه‌ای که پژوهشگران دریاچه ارومیه در بیرون از ایران ارائه کرده‌اند، چه خطراتی با ادامه روند خشک‌شدن این دریاچه وجود دارد؟
علیرضا ناظمی در این باره، میگوید:«اگر روند خشکسالی دریاچه ارومیه ادامه پیدا کند نه تنها برای استان‌های اطراف بلکه برای کشور و حتی محیط زیست جهانی می‌تواند خطرناک باشد. دریاچه ارومیه یک پارک ملی است و همچنین یکی از زیستگاه‌های طبیعی است که از طرف سازمان یونسکو «حفاظت شده» اعلام شده است. از بین رفتن دریاچه می‌تواند گونه‌های طبیعی حوزه آن را با خطر انقراض مواجه کند. از طرف دیگر، ورود ریزگردهای نمکی به شهرهای اطراف باعث آلودگی هوا و مسایل دیگر می‌شود و خطرات بسیاری برای استان‌های اطراف و کشورهای اطراف وجود دارد.»
به گفته این پژوهشگر، حدود ۱۲ میلیارد تن نمک در دریاچه ارومیه وجود دارد. اگر روند خشکسالی ادامه پیدا کند ریزگردهای نمکی از دریاچه ارومیه با وزش باد، به خاک‌های اطراف انتقال پیدا کنند. خاکی که نمک داشته باشد دیگر حاصل‌خیز نیست و امنیت خاک را در کشور به خطر می‌اندازد.
به کار گرفتن پژوهش‌های جهانی برای احیای دریاچه
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان‌غربی هفته گذشته از تاثیر‌گذاربودن استفاده از توان دانشگاهی در احیای دریاچه ارومیه گفت. او تاکید کرد، در نظر دارند تا از توان نیروهای دانشگاهی و تحقیق‌های مرتبط استفاده کنند.
حالا یک تحقیق بر اساس اطلاعات یکی از ماهواره‌های قدیمی انجام شده و در آن عکس‌هایی منتشر شده که آب‌شدن رفته‌رفته یک دریاچه بزرگ و عریض و تبدیل شدن رنگ تیره آب به رنگ خاک و شن، در آنها ملموس است. تصاویری که برخی از پژوهشگران همین مقاله را که از اهالی منطقه هستند، منقلب کرده است.
آنها میگویند، در حال حاضر، تنها راه حل این است که یک سری اطلاعات یک‌دست و مشخص از این وضعیت وجود داشته باشد و اطلاعات سامان‌دهی شوند، تا محققان و متخصصان بر اساس آن فعالیت کنند.
