با بسته شدن فضای سیاسی در روسیه به‌ویژه در پی تهاجم گستردهٔ نظامی علیه اوکراین، فعالیت رسانه‌های مستقل داخل این کشور غیرممکن شده و به مرور سایهٔ «فضای دورهٔ جنگ» بازار کتاب را نیز تحت تأثیر قرار داده است.
اما به نظر می‌رسد حکومت روسیه به کنترل نویسندگان و خبرنگاران داخل روسیه راضی نیست و درصدد است کل فضای فرهنگی روس‌زبان را محدود کند. در اقدامی بی‌سابقه، دادستانی کل روسیه به یک ناشر خارجی دستور داده است یک رمان پرفروش را به دلیل «تهدیدهای امنیتی» از بازار کتاب جمع‌آوری کند.
«قربانی» جدید در بازار کتاب روسیه
رمان «موش» به قلم ایوان فیلیپوف در سال ۲۰۲۳ منتشر و با استقبال فراوان هم روبه‌رو شد.
در این رمان تخیلی، یک موش از یک آزمایشگاه که در آن به ساخت واکسنی برای طولانی کردن عمر ولادیمیر پوتین مشغول هستند، فرار می‌کند و وضعیت آخرالزمانی در مسکو به وجود می‌آورد.
پاتریارک کریل، رهبر کلیسای ارتدوکس روسیه، و مارگاریتا سیمونیان، سردبیر راشاتودی، نیز به‌عنوان مهم‌ترین شیپور تبلیغاتی کرملین از شخصیت‌های این رمان هستند. نویسندهٔ رمان «موش» می‌گوید موضوع این رمان «بررسی ویروس جنگ» است.
ایوان فیلیپوف خبرنگار، نویسنده و صاحب کانال پرطرفدار در تلگرام است که در آن «گزارشگران Z» را زیر نظر دارد و گزارش‌های دروغین‌شان را رسوا می‌کند؛ یعنی آن دسته از خبرنگاران مورد حمایت کرملین که عمدتاً به تحولات جنگ روسیه علیه اوکراین می‌پردازند و از عوامل کلیدی تبلیغات سیاسی دولت روسیه محسوب می‌شوند.
او از آغاز جنگ روسیه علیه اوکراین مقیم گرجستان است و از چند ماه پیش در روسیه «عامل بیگانه» معرفی شده است. مطابق بیانیهٔ وزارت دادگستری روسیه، او «مدام اطلاعاتی را منتشر می‌کند که چهره‌ای منفور از روسیه و ارتش این کشور ایجاد می‌کند و مخالف عملیات نظامی روسیه در اوکراین است».
ایرادهای رمان «موش» از دید حکومت روسیه
ایوان فیلیپوف، نویسندهٔ رمان «موش»، چند روز پیش در کانال تلگرامی خود واکنش‌های «گزارشگران Z» دربارهٔ این رمان را جمع‌آوری کرد. طرفداران کرملین این رمان را «مملو از روسیه‌هراسی» خوانده‌اند و از این‌که این رمان در کتاب‌فروشی‌های روسیه فروخته می‌شود، ابراز انزجار کرده‌اند.
کمتر از یک هفته پس از پست نویسندهٔ کتاب «موش» در تلگرام، ناشر این کتاب اعلام کرد از دادستانی کل روسیه دستور ممنوعیت پخش «موش» را دریافت کرده است.
همزمان کتاب‌فروشی «اکوی کتاب» که زیرمجموعهٔ رادیو اکو مسکو است و پس از سه دهه فعالیتش در روسیه ممنوع اعلام شده، گزارش داد که نامه‌ای از روس‌کم‌نادزور (نهاد دولتی ناظر بر ارتباطات و فناوری اطلاعات) دریافت کرده مبنی بر این‌که رمان «موش» حق فروش ندارد.
مطابق این اطلاعیه، در دستور نهاد نظارتی دولت روسیه ادعا شده که این رمان دربردارندهٔ «اطلاعات دروغین و حامی تروریسم و همچنین اطلاعاتی است که باعث بی‌نظمی و بی‌ثباتی سیاسی-اجتماعی کشور می‌شود و امنیت ملی و جان و سلامت شهروندان روس را تهدید می‌کند».
انتشارات «فریدوم لترز» که خود را «ناشر مستقل برای چاپ کتاب‌ها به زبان روسی، اوکراینی و انگلیسی» معرفی می‌کند و زیرمجموعهٔ ناشر آمریکایی «بی‌ای‌بوکز» است، در بیانیه‌ای اعلام کرده که از اجرای «دستور سانسورچی‌های نامحترم» سرباز خواهد زد و خوانندگان را فراخوانده کتابی را «که مورد توجه ویژهٔ حکومت روسیه قرار گرفته»، حتماً بخوانند.
بوریس آکونین، نویسندهٔ پرطرفدار که به دلیل مخالفت با جنگ علیه اوکراین از سوی حکومت روسیه تروریست اعلام شده، هم نوشته است که «دست‌اندرکاران روس‌کم‌نادزور شعور ندارند، اما می‌خواهند کل دنیا را کنترل کنند».
قوانین بازار کتاب در روسیه
تا همین اواخر انتخاب کتاب برای چاپ در روسیه بر عهدهٔ ناشر بود و برخلاف ایران به دریافت مجوز قبل از چاپ نیاز نداشت. هنوز هم به‌ظاهر این روند تغییر نکرده، اما با تشدید فضای امنیتی در دو سه سال اخیر در روسیه، ناشران عمدتاً به خودسانسوری روی آورده‌اند.
اما گه‌گاه آثار «ادبیات ممنوعه»، از جمله کتاب‌هایی که خارج از روسیه منتشر می‌شود، به شبکهٔ کتاب‌فروشی به‌ویژه فروشگاه‌های اینترنتی در روسیه راه می‌یابد. هیچ قانونی که انتشار یا فروش کتاب در روسیه را محدود یا ممنوع کند، تاکنون تصویب نشده است.
اما به‌تازگی نهاد ویژه‌ای تأسیس شده تا تصمیم بگیرد کدام کتاب‌ها حق عرضه به بازار را دارند. ضمناً کتاب‌هایی که تاکنون منتشر شده و از دید مقامات حکومتی دارای مشکلات عقیدتی است، با دستور دادستانی یا روس‌کوم‌نادزور (نهاد دولتی ناظر بر ارتباطات و فناوری اطلاعات) و یا با صدور حکم دادگاه ممنوع اعلام می‌شود و در این صورت ناشران موظف‌اند این کتاب‌ها را از بازار جمع‌آوری و زیان مالی آن را تقبل کنند.
فهرست کتاب‌هایی که در روسیه ممنوع اعلام شده، در پایگاه اینترنتی وزارت دادگستری این کشور پیوسته به‌روز و گسترده‌تر می‌شود.
