رمان فرانسوی «برادر معنوی» نوشته داوید دیوپ که به تازگی در لندن برنده جایزه معتبر بوکر بین‌المللی شده، ادای احترامی به سربازان جنگ جهانی اول، به ویژه ۲۰۰ هزار سرباز آفریقایی است که طی این جنگ در ارتش فرانسه حضور داشتند.
این جایزه که بخش جنبی و بین‌المللی جایزه بوکر، معتبرترین جایزه ادبی در بریتانیا به شمار می‌رود، به آثار ادبی خارجی تعلق می‌گیرد که سال قبل از آن به زبان انگلیسی ترجمه و در بریتانیا یا ایرلند منتشر شده باشد.
امسال در مجموع ۱۲۵ رمان خارجی ترجمه شده به زبان انگلیسی، برای به دست آوردن بوکر بین‌المللی ۲۰۲۱ با یکدیگر رقابت می‌کردند که شش رمان به مرحله نهایی راه یافت.
علاوه بر رمان فرانسوی «برادر معنوی»، رمانی از یک نویسنده فرانسوی دیگر نیز در مرحله نهایی جایزه بوکر بین‌المللی، انتخاب شده بود. چهار رمان دیگر این مرحله هم از نویسندگان اهل شیلی، دانمارک، روسیه و آرژانتین بودند.
تغییر عنوان رمان در ترجمه انگلیسی
رمان «برادر معنوی» در بریتانیا به قلم ان مُسکُواکیس، مترجم بریتانیایی و با عنوان «در شب، همه خون‌ها سیاه است» به زبان انگلیسی برگردان شده است.
این که ارزش مادی این جایزه به میزان ۵۰ هزار پوند میان نویسنده و مترجم رمان تقسیم می‌شود، نشان می‌دهد که برگزارکنندگان بوکر بین‌المللی برای کار ترجمه اهمیت ویژه‌ای قائلند و نقش مترجم را در آثار ترجمه‌ای از نقش نویسنده خود رمان، کمتر نمی‌دانند.
عنوان نسخه اصلی و فرانسوی این رمان (Frère d'âme) که در انتشارات «سوی» در پاریس منتشر شده، به دلیل بازی زبانی موجود در آن، برای ترجمه کمی دشوار است.
به همین دلیل، خانم مُسکُواکیس، که خود شاعری شناخته‌شده به شمار می‌رود، عنوان آن را در نسخه ترجمه به زبان انگلیسی، بر اساس ذوق ادبی و با هدف فهم بهتر برای خواننده انگلیسی‌زبان، تغییر داده است.
عبارتی که مترجم برای عنوان کتاب در زبان انگلیسی انتخاب کرده، از یکی از فصل‌های آغازین رمان انتخاب شده است. خود داوید دیوپ گفته که این عنوان، یکی از عنوان‌هایی بود که او با ناشر فرانسوی برای نسخه اصلی آن در نظر داشته است.
با وجود تغییر عنوان رمان در زبان انگلیسی، نویسنده‌اش معتقد است عنوان «در شب، همه خون‌ها سیاه است» به خوبی منظور اصلی رمان را منتقل می‌کند؛ این که «جنگ و خشونت جنگ همه را در برمی‌گیرد و وقتی خون جاری شود، خون هر کسی باشد، یک رنگ دارد.»
دیوپ ۵۵ ساله که «برادر معنوی» دومین رمان اوست، پس از اعلام اهدای جایزه بوکر بین‌المللی به این رمان، به خبرگزاری فرانسه گفت: «از این که برنده [این جایزه] شدم خیلی خوشحالم. این نشان می‌دهد ادبیات مرز ندارد.»
او همچنین ترجمه انگلیسی رمانش را «فوق‌العاده» توصیف کرد که اجازه می‌دهد «همان میزان بار احساسی [موجود در رمان] که خواننده فرانسوی حس می‌کند، در جهان انگلیسی‌زبان نیز حس شود.»
اولین نویسنده فرانسوی برنده بوکر بین‌المللی
داوید دیوپ، نویسنده رمان «برادر معنوی»، اولین نویسنده فرانسوی است که تاکنون برنده جایزه بوکر بین‌المللی بریتانیا می‌شود.
او سال ۱۹۶۶ در پاریس به دنیا آمده، اما بخشی از کودکی خود را در سنگال گذرانده و سپس برای تحصیل به فرانسه بازگشته است.
پدر پدربزرگ داوید در جنگ جهانی اول سرباز بود و او بعداً از سرنوشت خانواده‌اش در خلق ادبی به ویژه همین رمان «برادر معنوی» استفاده کرد.
دیوپ در دانشگاه سوربن پاریس ادبیات معاصر خوانده و سپس به عنوان استاد دانشگاه در دانشگاه‌های فرانسه مشغول تدریس شده است.
تحصیلات آکادمیک و علاقه‌اش به تاریخ به ویژه تاریخ سرزمین اجدادی‌‌اش، او را به سمت نوعی خلاقیت ادبی مبتنی بر واقعیت تاریخی کشانیده است.
در سال ۲۰۱۲، اولین رمان او با عنوان «۱۸۸۹؛ جاذبه جهانی» هم تاریخ فرانسه است و هم تاریخ آفریقا. در این رمان، سفر یک هیئت از سنگال به فرانسه را روایت می‌شود که در سال ۱۸۹۹ برای بازدید از نمایشگاه جهانی پاریس به این شهر سفر می‌کنند.
همچنین هفت سال بعد، در ۲۰۱۹، یک کتاب پژوهشی منتشر کرد که آن نیز به گونه‌ای پیوند ادبیات و تاریخ است: «بلاغت سیاهان در قرن هجدهم؛ داستان سفرهایی به ادبیات مخالفان برده‌داری». این کتاب مورد توجه منتقدان قرار گرفت و جایزه فرهنگستان علوم سرزمین‌های فرادریایی فرانسه را از آن خود کرد.
«برادر معنوی» که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد، دومین رمان دیوپ به شمار می‌رود. او در این رمان نیز به موضوعی تاریخی می‌پردازد و بخشی از جنگ جهانی اول و همچنین استعمار را روایت می‌کند.
این رمان در همان سال انتشار خود در فرانسه، نامزد چند جایزه معتبر ادبی فرانسوی از جمله گنکور شد و در نهایت نیز جایزه گنکور دبیرستانی‌ها را دریافت کرد.
این جایزه که به دلیل کیفیت و کمیت مخاطبانش (دانش‌آموزان دبیرستانی) هم اهمیت معنوی و هم اهمیت مادی دارد، از سوی امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه و همچنین وزیر آموزش و پرورش به نویسنده برنده آن اهدا می‌شود و همچنین پس از خود جایزه گنکور موجب فروش بالایی در بازار کتاب می‌شود.
همچنین رمان «برادر معنوی» در جریان برگزاری نمایشگاه کتاب ژنو در سوئیس، جایزه احمدو کروما را به دست آورد.
«برادر معنوی»؛ روانشناسی جنگ
«برادر معنوی» یک رمان تاریخی-روانشناختی است؛ اما خود نویسنده اصرار دارد که به هیچ وجه نخواسته تاریخ را روایت کند. به همین دلیل هیچ تاریخ مشخص یا مکان مشخصی در رمان وجود ندارد.
داوید دیوپ بیشتر بر جنبه روانشناختی رمانش تأکید می‌کند. همچنین زبان این کتاب یک زبان خاص است، زیرا راوی داستان، فرانسوی نیست و قاعدتا نباید به زبان فرانسه صحبت کند، اما از آن جا که رمان به زبان فرانسه نوشته شده، نویسنده با به‌کارگیری یک زبان خاص، به خواننده رمان مدام یادآوری می‌کند که راوی زبانی دیگر دارد.
الفا اندیای، راوی رمان، از اعضای گردان «تیراندازان سنگال» بوده است؛ گردانی که تحت فرماندهی «نیروهای استعماری» در «امپراتوری استعماری فرانسه» در سال ۱۸۵۷ شکل گرفت، دهه‌ها اصلی‌ترین بخش از «ارتش سیاهان» بود، و در نهایت، اوایل دهه ۱۹۶۰ منحل شد.
این گردان پیش از آن که در جنگ جهانی اول به یاری ارتش فرانسه بیاید، در جنگ‌های دیگر از جمله فتح ماداگاسکار در سال‌های ۱۸۹۵ تا ۱۹۰۵ شرکت کرده بود.
تعداد نیروهای این گردان در جریان جنگ جهانی اول ۲۰۰ هزار نفر بود که ۳۰ هزار نفر از آنان، معادل ۱۵ درصد، در این جنگ کشته و بسیاری دیگر نیز زخمی شدند.
مادمبا دیوپ، همرزم و دوست دوران کودکی الفا اندیای هنگام یک حمله در جنگ جهانی اول، شدیداً زخمی می‌شود و از الفا می‌خواهد کارش را تمام کند، اما راوی رمان قادر به اجابت این خواسته دوستش نیست. سرانجام، مادمبا دیوپ از شدت درد جان می‌بازد.
رمان «برادر معنوی» شرح و روایت نفس‌گیر کلنجارهای راوی در مورد دوستش و تعمیق در خودآگاه اوست که در مقابل دهشتناکی جنگ، به جنون می‌رسد.
داوید دیوپ برای نشان دادن جنون راوی، از تکنیک تکرار استفاده کرده است. جملات راوی در بعضی جاها تکرار می‌شود که هم به داستان ریتمی شاعرانه داده و هم جنون را به عرصه زبان آورده است.
جنگ جهانی اول، یک سوژه ادبی
داوید دیوپ برای نوشتن رمان «برادر معنوی» از اسناد جنگ جهانی اول به ویژه نامه‌های تفنگداران سنگال بهره برده که در قالب مجموعه‌ای در پاریس منتشر شده است.
با این حال، نامه‌ها مربوط به تفنگداران سنگالی بیشتر نامه‌های اداری بوده و کمتر به مسائل خصوصی و درونی آنها می‌پرداخته است. به همین دلیل، نویسنده «برادر معنوی» خواسته آن بخش از تاریخ را که بیشتر در معرض حذف و فراموشی قرار دارد، با نوشتن رمانی درباره روابط نزدیک و دوستانه میان سربازان جنگ، بازسازی کند.
اساساً در اسناد رسمی و گزارش‌های جنگی، شتاب روایت وقایع دهشتناک، خونبار و مرگبار جنگ، جایی برای کندی روایت احساس‌ها، صمیمیت‌ها و درونیات نمی‌گذارد.
اهدای جایزه به این رمان هم در فرانسه، هم در سوئیس و هم در بریتانیا، در حالی است که در سال ۲۰۱۳ نیز رمان دیگری با عنوان «دیدار به قیامت» نوشته پی‌یر لومتر، نویسنده فرانسوی درباره جنگ جهانی اول، جایزه گنکور را به دست آورد و به فروش بسیار بالایی دست یافت.
«دیدار به قیامت» به زبان فارسی نیز ترجمه شده و در ایران نیز مورد توجه خوانندگان و منتقدان قرار گرفته است. همچنین فیلمی سینمایی نیز بر اساس آن ساخته شده است.
استقبال از این آثار مرتبط با جنگ جهانی اول، نشان می‌دهد که با گذشت بیش از صد سال از این جنگ، هنوز ناگفته‌ها و حقایق جذاب بسیاری درباره آن وجود دارد که می‌تواند دستاویز خلق آثار ادبی و هنری قرار گیرد.
مترجم بریتانیایی رمان «برادر معنوی» گفته که از نظر او، با وجود «پس‌زمینه خاص» این رمان که مختص خوانندگان فرانسوی‌زبان است، «مسائل مربوط به سلطه بر اساس نژاد و خشونت استعماری که در همه جهان وجود دارد» و این رمان به آنها پرداخته، مورد توجه هیات داوران جایزه بوکر بین‌المللی قرار گرفته است.
همچنین لوسی، هاگس-هالت، رئیس هیئت داوران جایزه بوکر بین‌المللی با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد «این داستان جنگی، عاشقانه و جنون‌آمیز، قدرت فوق‌العاده‌ای دارد.»
از نظر این منتقد ادبی، «نثر افسونگر و دیدگاه تاریک اما درخشان» رمان، همه اعضای هیئت داوران جایزه را طلسم و مبهوت کرده بود.
