چین در سند همکاری با ایران متعهد شده که طی ۲۵ سال آینده ۴۰۰ میلیارد دلار در ایران سرمایه‌گذاری کند. این طرح نفوذ اقتصادی، سیاسی و نظامی چین در ایران و در سراسر خاورمیانه را افزایش خواهد داد.
سند همکاری ۲۵ ساله ایران و چین روز هفتم فروردین توسط محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران، و وانگ یی وزیر خارجه چین، در دفتر وزارت خارجه ایران امضا شد. امضای این سند بخش پایانی و هدف اصلی سفر دو روزه وزیر خارجه چین به تهران بود که نشان‌دهنده تلاش پکن برای ایفای نقش تعیین‌کننده‌ای در منطقه است.
جوهره این سند صدور بی‌وقفه نفت ایران به چین در ازای سرمایه‌گذاری‌های کلان آن کشور در چارچوب یک توافق اقتصادی و امنیتی است.
وانگ یی در ملاقات با حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، گفت: «چین با قاطعیت از ایران برای دفاع از استقلال و کرامت خود دفاع می‌کند». وزیر خارجه چین در عین حال از دولت آمریکا خواست که تحریم‌ها علیه ایران را لغو کرده و «اقدامات تنبیهی فراتر از مرزهای خود علیه کشورهای دیگر از جمله چین را متوقف کند.»
به دلیل تشدید رویارویی‌های اقتصادی و دیپلماتیک تهران و پکن با کشورهای غربی طی سال‌های اخیر مناسبات چین و ایران به شدت تقویت شده و چین به شریان حیاتی اقتصاد ایران بدل شده است.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، با خروج از برجام که چین یکی از امضاکنندگان آن است سیاست «فشار حداکثری» بر ایران را در پیش گرفت و به دلیل فعالیت‌های هسته‌ای و برنامه‌های موشکی تحریم‌های شدیدی علیه ايران وضع کرد.
جو بایدن، رئیس‌جمهور جدید آمریکا، تا امروز سیاست اعمال فشار بر ایران را حفظ کرده ولی درعین حال اعلام کرده که آماده احیای برجام است.
امضای سند همکاری با ایران علاوه بر تقویت نفوذ منطقه‌ای و بلندپروازی‌های جهانی چین، سیاست آمریکا برای منزوی کردن ایران را تضعیف خواهد کرد و در صورت شروع گفت‌وگوهای جدید در مورد فعالیت‌های هسته‌ای ایران پکن را در موقعیت بهتری قرار خواهد داد.
دانیل مارکی، استاد دانشگاه جان هاپکینز و نویسنده کتابی با عنوان «افق غربی چین» به رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی می‌گوید: «پکن تلاش می‌کند خود را یک بازیگر بین‌المللی برابر با آمریکا و در عین حال آمریکا را یک قدرت جهانی مشکل‌آفرین جلوه دهد.»
دهه‌ها و صدها میلیارد دلار
مقامات ایران و چین تاکنون جزئیات این سند همکاری را منتشر نکرده‌اند ولی نسخه‌ای از متن اولیه این توافق که تابستان گذشته به رسانه‌های غربی درز پيدا کرد، نشان می‌دهد که یکی از محورهای اصلی آن سرمایه‌گذاری هنگفت در زیرساخت‌های ایران است.
بستر اقتصادی این توافق صدور بی‌وقفه نفت ایران با بهای ارزان‌تر برای تأمین سوخت مورد نیاز اقتصاد چین در ازای ۴۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری چین در ایران است. این سرمایه‌گذاری هنگفت در زمینه انرژی و فناوری‌های جدید و عرصه‌های دیگری نظیر ارتباطات، بنادر، راه آهن و شبکه بهداشت و درمان صورت خواهد گرفت. علاوه بر اين نقش و موقعیت ایران در برنامه اقتصادی عظیم چین برای ۲۵ سال آینده موسوم به «ابتکار کمربند و جاده» را ارتقا می‌دهد.
در نسخه این توافق که به رسانه‌ها درز کرد، در عین حال به تقویت همکاری‌های نظامی دو کشور از جمله برگزاری رزمایش‌های مشترک و اشتراک اطلاعات امنیتی نیز اشاره شده است.
آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در سخنان علنی خود از امضای سند همکاری با چین دفاع کرده و از قرار معلوم ایده اولیه این توافق در جریان سفر رئیس‌جمهور چین به ایران در سال ۹۵ مطرح شده است.
امضای این سند در ایران مورد انتقاد قرار گرفته و منتقدان می‌گویند مقامات حکومت ایران به دلیل نگرانی مردم از فروش منابع کشور و یا دادن امتیازات بیش از حد به چین حاضر نیستند متن توافق را منتشر کنند.
پس از درز کردن متن اولیه این توافق در تابستان گذشته بسیاری از ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی از این توافق انتقاد کرده و از حکومت خواستند آن را امضا نکند. رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی در گزارش‌های خود در مرداد سال گذشته بخشی از نگرانی‌های مردم ایران از پیامدهای این توافق مبهم و ابراز تردید آنها در مورد منافع آن برای آینده کشور را منعکس کرد.
منتقدان به طرح‌های سرمایه‌گذاری چین در کشورهای آفریقایی و آسیایی اشاره می‌کنند که باعث بدهی سنگین آن کشورها و یا وابستگی شدید آنها به شرکت‌های چینی و دولت آن کشور شده است.
اما گذشته از انتقادها و مخالفت‌ها در داخل ایران، هنوز مشخص نیست که با توجه به تحریم‌های شدید آمریکا شرکت‌های چینی تا چه حدی می‌توانند سرمایه‌گذاری و فعالیت خود در ایران را افزایش دهند.
علی واعظ، مسئول بخش ایران در پژوهشکده «گروه بین‌المللی بحران» به رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی می‌گوید: «موفقیت این سند در گروی کاهش تنش بین ایران و آمریکا و یا تشدید رقابت بین چین و آمریکاست.»
اجرای عملی توافق
در عین حال باید دید چه بخش‌هایی از این توافق بلندپروازنه واقعاً اجرا خواهد شد.
در صورت تداوم بن‌بست برجام و یا فروپاشی این توافق شرکت‌های چینی با خطر تحریم مضاعف آمریکا روبه‌رو خواهند شد. علاوه بر این شرکت‌های چینی در اجرای پروژه‌های بزرگ در ایران سابقه درخشانی ندارند.
در سال ۸۸ پس از خروج شرکت‌های ژاپنی از طرح توسعه میادین نفتی آزادگان شرکت دولتی نفت و گاز چین اجرای این طرح را برعهده گرفت. ولی در نهایت دولت ایران از قرار معلوم به دلیل تأخیر و ناکارآمدی طرف چینی این قرارداد را فسخ کرد.
شرکت دولتی نفت و گاز چین قرارداد دیگری نیز برای توسعه میادین گازی با ایران امضا کرد، ولی این طرح نیز به دلیل تأخیر مکرر رها شد.
علی واعظ می‌گوید: «امضای توافق یک چیز است و اجرای آن چیز دیگری. سابقه چین نشان می‌دهد که این کشور معمولاً وعده زیادی می‌دهد ولی در عمل تعهداتش را درست و به موقع اجرا نمی‌کند.»
دوست روزگاران سخت
با وجود تمامی تردیدها و نگرانی‌ها در مورد این توافق بحث‌برانگیز باید تأکید کرد که چین با امضا این سند یک شریان حیاتی اقتصادی و سیاسی به ایران داده است.
در پی پیشنهاد اولیه این توافق از سوی رئیس‌جمهور چین در سال ۹۵ مذاکرات به کندی پیش رفت.
با توجه به امضای برجام در سال ۹۴ و لغو بسیاری از تحریم‌های بین‌المللی مربوط به برنامه هسته‌ای ایران امکان سرمایه‌گذاری شرکت‌های اروپایی در ایران فراهم شد و تهران امیدوار بود با شرکت‌های اروپایی به خصوص در زمینه بهره‌برداری از منابع انرژی و نوسازی اين صنایع به توافق برسد.
اما خروج آمریکا از برجام و از سرگیری تحریم‌ها علیه ایران باعث شد شرکت‌های اروپایی ایران را ترک کنند و در نتیجه تهران باری دیگر به چین روی بياورد.
محمدجواد ظریف پس از امضای اين سند همکاری گفت: «چین دوست روزگاران سخت ایران» است. اشاره او به حمایت اقتصادی و دیپلماتیک چین در سال‌های اخیر بود که ایران تحت فشار شدید تحریم‌های آمریکا بوده است.
با توجه به ابراز تمایل دولت جو بایدن برای احیا مذاکرات هسته‌ای با ایران حمایت چین برای تهران حیاتی خواهد بود.
مقامات دولت جدید آمریکا گفته‌اند که بازگشت ایران به اجرای تعهدات خود در قبال برجام و کاهش تدریجی تحریم‌ها می‌تواند به طور همزمان پیش برود ولی حکومت ایران تأکید کرده که قبل از هرگونه مذاکره‌ای تمامی تحریم‌ها باید لغو شود.
دولت چین ضمن حمایت از برجام تاکنون در مجموع از ایران حمایت کرده و از واشینگتن خواسته که با لغو تحریم‌ها به این توافق بازگردد.
جان کالابریسی، کارشناس مناسبات ایران و چین در پژوهشکده «مؤسسه خاورمیانه» در واشینگتن معتقد است که دولت چین خواستار حفظ برجام و پیشگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است. به گفته او توسعه سلاح‌های هسته‌ای توسط ایران می‌تواند باعث بی‌ثباتی منطقه شود و اقدامات دیپلماتیک پکن برای توسعه نفوذش در خاورمیانه را «که سهم چین در عرصه انرژی و سایر زمینه‌های اقتصادی رشد چشم‌گیری داشته» به خطر بیاندازد.
بلندپروازی‌های منطقه‌ای
چین به گسترش حضور و افزایش نفوذش در خاورمیانه ادامه می‌دهد.
وزیرخارجه چین قبل از سفر به تهران، برای امضای سند همکاری با ایران، به ریاض رفت و از سوی مقامات عربستان سعودی به گرمی مورد استقبال قرار گرفت. او در این سفر منطقه‌ای از ترکیه، امارات متحده عربی، بحرین و عمان نیز دیدار کرد.
دولت چین از جانبداری در بحران‌ها و جنگ‌های خاورميانه پرهیز کرده و وزیر خارجه آن کشور تأکید کرده که نفوذ و قدرت دیپلماتیک چین می‌تواند عامل مهمی برای صلح در منطقه باشد.
وانگ یی روز هشتم مارس در یک نشست خبری در حاشیه برگزاری اجلاس سالانه مجمع خلق چین از تقویت مناسبات پکن با جهان عرب سخن گفت و افزود قراردادهای متعدد در سال‌های اخیر «آغاز فصل جدیدی» در مناسبات چین با کشورهای عربی را بشارت می‌دهد.
جان کالابریسی معتقد است که با توجه به مناسبات متنوع دولت چین با کشورهای مختلف خاورمیانه پکن پس از امضای سند همکاری با ایران نهایت احتیاط را به خرج خواهد داد تا رقبای منطقه‌ای ایران از جمله عربستان سعودی و امارات متحده عربی را نگران نکند.
به اعتقاد این کارشناس دولت چین تلاش می‌کند در احیای برجام و کاهش تنش بین قدرت‌های خاورمیانه نقش فعالی ایفا کند و این می‌تواند برای چین یک پیروزی دیپلماتیک بزرگ باشد.
او افزود: «اگر چنین چیزی تحقق یابد و به نتیجه برسد موقعیت چین از جنبه‌های مختلف تقویت خواهد شد.»
