یک سال پیش در دوم فوریه ۲۰۲۲، فصل جدیدی در تاریخ اروپا و نظام بین‌الملل رقم خورد. در این روز، روسیه به‌طور رسمی جمهوری‌های دونتسک و لوهانسک، را در مرزهای خود با اوکراین به عنوان دو کشور جدید به‌رسمیت شناخت و در پی آن، در ۲۴ فوریه، پوتین با آغاز جنگ، نیروهای خود را به بهانه «حفاظت از روس‌تبارها» به این مناطق اعزام کرد.
پوتین با پرهیز از به‌کارگیری نام «جنگ» که می‌توانست پیامدهای حقوقی برای روسیه به همراه داشته باشد، برای تهاجم خود به اوکراین عنوان «عملیات نظامی ویژه» را برگزید، و انتظار داشت که جنگ در ماه اول به سود روسیه به پایان برسد.
اما، چنین نشد، و در حالی که پوتین تصور می‌کرد جنگ نابرابر در مقابل اوکراین به زودی به نفع روسیه به پایان می‌رسد، اروپا و آمریکا تصمیم به حمایت از اوکراین گرفتند.
اینکه پوتین بر آتش‌افروزی خود چه نام نهاده، حائز اهمیت نیست. مهم این است که اروپا پس از هفت دهه از جنگ جهانی دوم، بار دیگر طعم تلخ خون و آتش را تجربه می‌کرد. آنان دریافتند که جنگ‌افروزی پوتین در گرجستان و سوریه، و دست‌اندازی به شبه‌جزیره کریمه نشان می‌دهد که برای او حد توقفی وجود ندارد. تسلیم احتمالی اوکراین در برابر پوتین، می‌توانست مانند تسلیم شدن فرانسه به آلمان در جنگ جهانی دوم تفسیر شود و دامنه جنگ را به سرتاسر اروپا گسترش دهد.
روسیه و اوکراین، در مسیر جنگ
روسیه و اوکراین دو جمهوری از ۱۵ جمهوری تشکیل‌دهنده اتحاد جماهیر شوروی بودند، و بر خلاف اختلافات نژادی، زبانی، دینی که روسیه به طور مثال با جمهوری تاجیکستان دارد، روسیه و اوکراین از همه نظر با یکدیگر قرابت دارند.
به رغم این رابطه تنگاتنگ، اوکراین با اعلام استقلال خود در ۲۴ اوت ۱۹۹۱، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی را که رسماً در ۲۵ دسامبر آن سال اعلام شد، شتاب داد.
اما، به رغم استقلال اوکراین، سایه سنگین روسیه بر این کشور هرگز برداشته نشد تا آنجا که دو قیام یکی در ۲۰۰۵ و دیگری در ۲۰۱۴، اوکراین را در مسیر روسیه‌زدایی و پیوستن به ساختارهای اروپایی نزدیک کرد. هرچه از استقلال اوکراین گذشت، فاصله کی‌یف با مسکو بیشتر و بیشتر شد.
آرزوی رهبرانی که در ۲۰۱۴ به قدرت رسیدند پیوستن به اتحادیه اروپا و ناتو بود. به ویژه، آرمان پیوستن اوکراین به ناتو موضوعی نبود که برای پوتین قابل تحمل باشد. او پیشتر پیوستن سه جمهوری کوچک استونی، لیتوانی و لتونی (از میان جمهوری‌های سابق شوروی) به ناتو را تحمل کرده بود. اما، نمی‌توانست پیوستن اوکراین را با آن همه قرابت با روسیه بپذیرد.
روسیه رسماً از ناتو مستثنا شدن اوکراین را از پیوستن به این پیمان درخواست کرده و چنین امری را خط قرمز خود خوانده بود.
هنگامی که در ۲۰۱۴، ویکتور یانوکویچ رئیس‌جمهور متمایل به روسیه برکنار شد و به روسیه گریخت، پوتین شبه‌جزیره استراتژیک کریمه (مقر یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های دریایی ارتش روسیه در دریای سیاه) را از خاک اوکراین جدا و ضمیمه خاک خود کرد. اقدامی که بدون حتی شلیک یک گلوله رخ داد و محبوبیت پوتین را در کشورش به شدت افزایش داد ولی مخالفت سازمان ملل و عموم کشورهای جهان به ویژه اتحادیه اروپا را همراه داشت. از نگاه اروپا، اقدام پوتین در انضمام کریمه به خاک خود، تغییر مرزهای اروپا با توسل به قوه قاهره بود که از جنگ جهانی دوم به این سو پیشینه نداشت.
برای تثبیت پایگاه خود در کریمه، پوتین ناگزیر باید مناطق شرقی اوکراین (دو استان لوهانسک و دونتسک) با اکثریت روس‌تبار را نیز ضمیمه خاک خود می‌کرد. اما، این اقداماتی نمی‌توانست خیال او را بابت انضمام احتمالی اوکراین به ناتو آسوده کند.
او قصد تصرف کی‌یف را کرد تا به گفته او نئونازی‌های اوکراین (اشاره به زلنسکی و همفکرانش) را طی چند هفته به پای میز محاکمه بکشاند، و به این ترتیب در ۲۴ فوریه تهاجم به اوکراین که روسیه آن را «عملیات ویژه» توصیف می‌کند آغاز شد.
تعبیر «عملیات ویژه» به جای جنگ عیناْ در رسانه‌های جمهوری اسلامی نیز به کار می‌رود و علاوه بر آن رهبر جمهوی اسلامی هم در جریان سفر پوتین به تهران در ۲۸ تیر ۱۴۰۱، تهاجم روسیه به اوکراین را تأیید کرد، و پوتین را «دارای شخصیتی قوی و اهل تصمیم و عمل» توصیف کرد که به گفته او اگر او در اوکراین «ابتکار عمل» را در دست نمی‌گرفت، «طرف مقابل [ناتو] با ابتکار خود موجب وقوع جنگ می‌شد».
آوار تحریم
روسیه یکی از پنج کشوری است که بیشترین هزینه نظامی را می‌کند، و در حالی که کل هزینه اوکراین برای ارتش در سال ۲۰۲۰ رقمی بالغ بر شش میلیارد دلار بود، روسیه در این سال نزدیک به ۶۲ میلیارد دلار هزینه کرده است.
اما، به رغم عدم توازن در دو ارتش، بنا به اعلام پژوهشکده آلمانی کِیل، ۳۵ کشور جهان (از جمله ۲۵ عضو ناتو) تا کنون کمک‌های نظامی به اوکراین ارسال کرده‌اند که در رأس این کشورها آمریکا قرار دارد.
صرف نظر از کمک‌های تسلیحاتی، از ژانویه تا نوامبر ۲۰۲۲، دست کم ۴۰ کشور جهان بالغ بر ۱۱۵ میلیارد دلار انواع کمک‌های مالی و انسان‌دوستانه روانه اوکراین کرده‌اند.
اما به‌رغم این کمک‌های مالی و تسلیحاتی که نشان‌دهند حمایت گسترده بین‌المللی از اوکراین است، آنچه بیشترین فشار را بر مسکو وارد کرده، آوار تحریم‌هاست که روسیه را به عمده‌ترین کشور تحت تحریم‌های بین‌المللی بدل کرد. چایگاهی که نظر به تحریم‌های فلج‌کننده‌ای واشینگتن علیه تهران به کار گرفت، در اختیار ایران بود.
تحریم‌هایی که تنها در چند ماه اول جنگ بر مسکو آوار شد، این کشور را هم به لحاظ حجم و هم تعداد تحریم‌ها به اصلی‌ترین کشور تحت تحریم تبدیل کرد. مطالعه تخصصی ساختار تحریم‌های روسیه نشان می‌دهد در یک سال گذشته، بیش از ۱۱ هزار و ۳۰۰ مورد تحریم از سوی آمریکا و اروپا علیه مسکو وضع شده است.
تحریم‌هایی که در مجموع در سه دسته قابل تقسیم هستند: ۸۰ درصد آنها بر افراد (از جمله هزار تبعه روس شامل الیگارش‌های این کشور)، ۱۸ درصد بر نهادها و سازمان‌های روسیه ( شامل دو هزار نهاد) و باقیمانده بر ناوگان هوایی و دریایی این کشور (شامل ۹۶ کشتی و ۲۴ هواپیما) وضع شده‌اند.
افزون بر این، وزارت دارایی روسیه حجم دارایی‌های این کشور را که در کشورهای غربی مسدودشده بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیارد دلار اعلام کرده، که این رقم برابر با نیمی از ذخیره ارز و طلای روسیه است.
در حال حاضر پس از روسیه، ایران با فاصله زیاد و با چهار هزار و ۲۶۸ مورد تحریم، سوریه با دوهزار و ۶۴۳ مورد، کره شمالی با دو هزار و ۱۴۳ مورد، بلاروس با هزار و ۱۵۵ مورد، میانمار با ۸۳۵ مورد، و ونزوئلا با ۶۵۱ مورد تحریم، در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.
ایران پل پیروزی؟
در شرایطی که روسیه و ایران در مقام اول و دوم تحریم جهانی قرار گرفته‌اند و نگاه ضد هژمونیک هر دو علیه آمریکا این دو را به هم نزدیک‌تر از هر زمانی کرده، جمهوری اسلامی تصمیم به جانبداری از روسیه در جنگ علیه اوکراین گرفته است.
به نظر حتی سفر پرحاشیه ابراهیم رئیسی به مسکو در ژانویه ۲۰۲۲ که طی آن حتی یک سند امضا نشد و مصاحبه مطبوعاتی انجام نگرفت، برای جنگی بود که روسیه در نظر داشت یک ماه دیرتر آغاز کند. از این رو، در شب ۲۳ فوریه، علی باقری، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای، بدون دسترسی به نتیجه‌ای از ۱۱ ماه مذاکره، به ناگاه وین را به مقصد تهران ترک گفت و بامداد ۲۴ فوریه جنگ آغاز شد.
قابل پیش‌بینی است که درخواست (یا دستور) پوتین در سفر رئیسی به مسکو این بود که مذاکرات احیای برجام بی‌نتیجه باقی بماند تا نفت و گاز ایران برای «زمستان سخت اروپا» وارد بازار نشود. بدین ترتیب، پوتین از توان صادرات نفت و گاز خود که تأمین‌کننده یک‌سوم مصرف اروپا بود به عنوان سلاح استفاده کرد.
اظهارات حامیانه علی خامنه‌‌ای خطاب به پوتین در کنار فروش پهپاد به روسیه نشان آن است که ایران عملاً در جنگ اوکراین در غلتیده است. در نگاه مسکو، ایران برای بار دیگر «پل پیروزی» شده است. نخستین بار اول طی جنگ جهانی دوم بود که رهبران بریتانیا، آمریکا، و شوروی از ۶ تا ۹ آذرماه ۱۳۲۲ به صورت سرّی در تهران دیدار کردند تا برای کمک‌رسانی به شوروی تدارک ببینند.
اینک پس از ۸۰ سال از آن دوران، روسیه راه تنفس خود به جهان پیرامون را از طریق ایران می‌بیند، چرا که مسیر دریایی روسیه از طریق خلیج فنلاند و دریای سیاه عملاً به دلیل حضور کشورهای عضو ناتو مسدود است.
با این حساب، روسیه و جمهوری اسلامی چه از نگاه ضد هژمونیک و چه به منظور دور زدن تحریم‌ها در کنار هم ایستاده‌اند، و این بدان معناست که هرچه این جنگ طولانی‌تر شود، روابط تهران و مسکو در هم تنیده‌تر خواهد شد. این روابط مانعی بزرگ در مسیر تحولات درونی ایران است که خواستار گذار از جمهوری اسلامی است.
