با کنار گذاشتن هند از طرح احداث خط آهن زاهدان- چابهار، به بهانه «تأخیر»، توسعه بندر چابهار که آغاز آن چهار سال پیش با حضور نخست‌وزیر هند و رئیس‌جمهور افغانستان در تهران اعلام شد، معلق شده است و چین در نخستین گام اجرای طرح جنجالی «همکاری ۲۵ ساله با ایران» به یک موفقیت بزرگ سیاسی– اقتصادی دست یافته است.
ارتباط این رویدادها با هم در چیست و چه نتیجه‌ای قرار است عاید چین از یک سو و ایران از سوی دیگر شود؟
اهمیت پیروزی تازه چین در کشور فقرزده ایران و نزدیک شدن شتاب‌زده و خطرناک تهران به پکن، و تأثیر آن در تعادل سیاسی امنیتی منطقه در حدی است که حزب اقلیت کنگره هند موضوع را روز گذشته در پارلمان آن کشور مطرح و دولت مودی را به کم‌کاری و انفعال در این زمینه متهم کرد.
چین در چارچوب طرح همکاری ۲۵ ساله با ایران، که دولت روحانی همچنان به بهانه «نهایی نشدن» از انتشار مفاد و جزئیات آن خودداری می‌کند، علاوه بر امتیاز بهره‌برداری انحصاری از سه میدان نفتی در شرق و جنوب ایران و مستقر ساختن ناوگان ماهیگیری با ظرفیت یکصد کشتی در سواحل مکران، قرار است بندر جاسک را نیز به بهانه توسعه در اختیار بگیرد.
پنج سال پیش، دولت روحانی به‌منظور حفظ تعادل در مناسبات خارجی ایران، بعد از آغاز طرح توسعه بندر گواتر در پاکستان توسط چین، از پیشنهاد هند برای توسعه بندر چابهار استقبال کرد؛ تصمیمی که در نتیجه نزدیکی‌های اخیر و وابستگی‌های فزاینده جمهوری اسلامی به چین اینک عملاً بی‌نتیجه مانده است.
طرح جاه‌طلبانه چین کمونیست
به‌منظور تأمین مواد خام و همچنین توسعه بازارهای ماندگار صادرات کالا و خدمات تا ماورای آفریقا، چین کمونیست از سال ۲۰۱۳ طرح جاه‌طلبانه‌ای را در کشورهای فقیر و یا فقرزده جهان به اجرا گذاشته که از آن با نام اختصاری « یک کمربند-یک راه» (OBOR) یاد می‌شود.
چین در اجرای بخشی از نقشه راه تدوین‌شده خود، طی قراردادی مشابه با طرح همکاری ۲۵ ساله با ایران، طرح موسوم به «توسعه همکاری‌های اقتصادی چین-پاکستان» (CPEC) را با ارزش اسمی ۴۶ میلیارد دلار به دولت اسلام‌آباد تسلیم کرد.
توسعه بندر گواتر (Gwadar Port) در بلوچستان پاکستان، و در فاصله ۱۲ کیلومتری بندر چابهار، قسمت کلیدی طرح چین در مسیر آبی طرح بازسازی و «احیای جاده ابریشم» محسوب می‌شود.
با ورود تجهیزات چینی از مسیر خاکی به بندر گواتر پاکستان، که عمیق‌ترین بندر نه‌تنها در اقیانوس هند که در سراسر جهان محسوب می‌شود، مسیر دریایی طرح بازسازی «جاده ابریشم» چین از سال ۲۰۱۷ عملیاتی شد.
برای عملیاتی کردن بندر یادشده که چینی‌ها گفته‌اند قصد دارند ظرفیت آن را طی ۲۵ سال آینده تا ۴۰۰ میلیون تن بار و قابلیت پهلوگیری تا ۵۰ فروند کشتی تجاری بزرگ (سوپر تانکر) افزایش دهند، اعتبار طرح همکاری چین با پاکستان روی کاغذ از ۴۶ به ۶۲ میلیارد دلار افزایش یافت.
طرح توسعه بندر گواتر پاکستان توسط چین بخشی از نقشه راه توسعه جهانی نفوذ پکن محسوب می‌شود که به نوبه خود هند و آمریکا را به همکاری‌های نزدیک‌تر و گسترده‌تر با هم تشویق کرده است.
با استفاده از وضعیت فقرزده ایران، و در رقابت با چین، هند توسعه بندر چابهار را که ۴۵ سال پیش آغاز و با پیش آمدن انقلاب ۵۷ مانند صدها طرح توسعه کلان دیگر متوقف ماند و مدت‌های طولانی فراموش شده بود، پیشنهاد داد و جمهوری اسلامی از موضوع پیشنهاد به عنوان «سرمایه مستقیم خارجی» استقبال کرد.
طرح چین در مورد پاکستان شامل ایجاد یک آبراه از دریای چین به گواتر و از بندر گواتر به آب‌های حوزه مدیترانه از یک شاخه، و از شاخه دیگر، رسیدن به سواحل آفریقا و آب‌های اقیانوس آتلانتیک است.
کریدور زمینی طرح چین شامل متصل کردن آسیای مرکزی از طریق پاکستان به آب‌های آزاد و وابسته کردن نیازهای تجاری و ارتباطی کشورهای آسیای مرکزی و محروم ساختن هند از دسترسی به منطقه است.
وضعیت کنونی ایران در مورد طرح چین
به‌منظور مجذوب کردن جمهوری اسلامی و شاید از راه پیش‌پرداخت مبالغی اعلام‌نشده در وضعیت ارزی دشوار کنونی کشور، چینی‌ها اعتبار کاغذی همکاری ۲۵ ساله با ایران را تا سقف ۶۰۰ میلیارد دلار، یعنی ده برابر حجم قرارداد مشابه با پاکستان، افزایش داده‌اند درحالی‌که کمترین علاقه واقعی برای دوباره‌کاری در سواحل و بنادر ایران و رقابت با طرح اصلی خود در پاکستان ندارند.
بندر گواتر پاکستان در خلیج گواتر چسبیده به بندری با همین نام در آب‌های ایران است که در طرح توسعه بندری ایران ظاهراً به‌طور کامل فراموش شده است!
بندر چابهار که مورد نظر هند بود، در سواحل مکران قرار دارد و خطه مکران، به نوبه خود، شبیه «خراسان بزرگ» در شمال شرقی و مرتبط با گستردگی آن تا درون افغانستان و تاجیکستان است، با این تفاوت که این یکی در جنوب شرق کشور است و بافت فرهنگی و تاریخی آن تا درون خاک کنونی پاکستان و افغانستان کشیده شده و پیش از جدایی‌های ناشی از جنگ‌ها و اجرای طرح‌های جداسازی در منطقه توسط امپراتوری بریتانیا، مجموعه آن تا قرن‌ها بخشی از خاک ایران محسوب می‌شد.
نقطه موردنظرِ اسمی چین برای همکاری با ایران توسعه بندر جاسک در فاصله ۳۵۰ کیلومتری چابهار و ۴۶۰ کیلومتری بندر گواتر است که به لحاظ فاصله جغرافیایی، برخلاف ادعای دو سال پیش جواد ظریف که گفته بود می‌تواند «مکمل و نه رقیب» خدمات بندری چین و پاکستان در گواتر بشود، نه رقیب است و نه مکمل.
چین در انتخاب بندر جاسک برای توسعه دارای هدف و انگیزه‌های دیگری است: ابتدا خارج کردن هند از طرح توسعه چابهار به بهانه «کم‌کاری و سرمایه‌گذاری داخلی»، که شاید با راهنمایی چین مسئولان داخلی کشور به آن متوسل شده‌اند، درحالی‌که حکومت در دشوارترین وضعیت مالی ممکن قرار دارد.
و بعد، معلق گذاشتن طرح توسعه بندر جاسک و متعاقباً بدون مصرف گذاشتن بندر چابهار و همچنین توسعه نیافتن کریدور موازی با کریدور پاکستان برای اتصال از راه افغانستان به آسیای مرکزی تا آینده قابل‌پیش‌بینی.
در زمان قابل‌پیش‌بینی، هدف چین منزوی نگاه داشتن منطقه بلوچستان و سیستان ایران و اجرای طرح اصلی خود برای استخراج میدان‌های نفتی بکر و دست‌نخورده منطقه و دسترسی به مواد معدنی است: بخش مهمی از طرح «احیای راه ابریشم».
ایران ۴۵ سال پیش امتیاز استقرار واحد‌های دریایی خود در جزایر سیشل برای حضور نیروی دریایی در اقیانوس هند و همچنین امتیاز استفاده از جیبوتی در شاخ آفریقا برای حضور نیروی دریایی در سواحل قاره سیاه و نزدیک شدن به اقیانوس اطلس را به دست آورده بود و بزرگ‌ترین حجم مصرف سیمان کشور نیز برای چند سال به توسعه بندر چابهار اختصاص داشت، درحالی‌که امروز به دلیل فقر مالی و وابستگی سیاسی و امنیتی حکومت، ایران خود حوزه رقابت چین و هند شده است؛ رقابتی که نه برای سرمایه‌گذاری عادلانه و توسعه زیرساخت‌های کشور که متوجه تاراج منابع خام و استفاده انحصاری از ظرفیت‌های باقی‌ماندهٔ آن است.
شگفت‌انگیز نیست اگر می‌بینیم که روسیه و چین، دو کشوری که تمام تحریم‌های قبلی شورای امنیت علیه ایران را از سال ۲۰۰۶ تا سال ۲۰۱۲ بدون استثنا امضا کرده‌اند، همچنان از ادامه تنش در روابط تهران واشنگتن سود می‌برند. در ظاهر اشک تمساح می‌ریزند و در باطن تشدید تنش‌های ایران و آمریکا را تشویق و زمینه‌سازی می‌کنند.
