دولت آمریکا تلاش گسترده‌ای برای ممانعت از پایان تحریم تسلیحاتی جمهوری اسلامی ایران به راه انداخته‌است. در گام نخست قطعنامه‌ای را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارائه کرد که طبق آن محرومیت مبادله تسلیحاتی ایران دائمی شود به گونه‌ای که امکان فروش، خرید و انتقال اسلحه توسط جمهوری اسلامی به صورت مطلق وجود نداشته باشد. مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا و برایان هوک مسئول ویژه ایران مذاکرات و مباحث متعددی را برای اقناع اعضای شورای امنیت ارائه دادند. پمپئو تمرکزش را بر فشار بر روی اروپا قرار داده‌است.
اگرچه احتمال کسب ۹ رأی از اعضای شورای امنیت برای تصویب قطعنامه پیشنهادی آمریکا بالا نیست، اما به قطعیت می‌توان گفت دولت‌های روسیه و چین از حق وتوی خود در رد آن استفاده خواهند کرد؛ از این رو غلط نیست اگر گفته شود که از همان ابتدا مهر ابطال بر روی این قطعنامه خورده است.
اما چرا دولت آمریکا با آگاهی از بن‌بست موجود بخصوص در شرایط افزایش تنش با دولت چین چنین اقدامی را انجام داد؟
به نظر می‌رسد که طرح قطعنامه یادشده گام نخست طرح چند مرحله‌ای دولت ترامپ برای متوقف ساختن نقطه پایان تحریم تسلیحاتی ایران در ۱۸ اکتبر است. ناکامی در تصویب قطعنامه باعث می‌شود تا دولت آمریکا به سمت استفاده از مکانیزم مشهور به «ماشه» برای مرگ کامل برجام و بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل در مورد ایران می رود؛ همانطور که پیشاپیش تهدید کرده‌بود.
در ادامه بحث می‌شود که با توجه به خروج یکجانبه دولت آمریکا از برجام آیا چنین امکانی برای این دولت وجود دارد؟
نخست باید توجه داشت در چارچوب سازوکار حل‌اختلاف تعریف شده در برجام اگر یکی از طرف‌های برجام به نتیجه برسد که طرف دیگر به تعهدات ذکر شده در این توافق پایبند نیست، می‌تواند به کمیسیون مشترک شکایت کند.
این کمیسیون که کارویژه آن نظارت بر حسن اجرای مفاد برجام است، شکایت را مورد بررسی قرار می‌دهد. اگر در بازه زمانی ۳۵ روزه، موضوع شکایت آنگونه که شاکی می‌خواهد حل و بررسی نشود، شاکی می‌تواند موضوع حل نشده را به عنوان دلیلی برای توقف اجرای تعهدات برجام در نظر بگیرد. همچنین شاکی می‌تواند با آگاه‌سازی شورای امنیت سازمان ملل درباره حل نشدن موضوع شکایت، تخلف چشمگیر آن را اعلام کند.
پس از آن، شورای امنیت نیز ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره استمرار تعلیق تحریم‌ها یا بازگرداندن آنها قطعنامه صادر کند. اگر در این مدت، شورای امنیت نتواند در این خصوص قطعنامه صادر کند، تمام تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام برقرار شده بودند، به طور اتوماتیک بازمی‌گردند.
در این سناریو دو طرح مورد نظر دولت آمریکا است؛ با توجه به حساسیت‌های مشابه در تروئیکای اروپایی مقامات دولت ترامپ ابتدا به ساکن در تلاش برای اقناع آنها هستند تا برنامه خود در اعلام آمادگی برای فعال کردن مکانیزم ماشه را عملی سازند. منتهی مشکل این طرح آن است که دولت‌های فرانسه، بریتانیا و آلمان فعلاً اراده‌ای برای اجرای مکانیزم ماشه ندارند بلکه می‌خواهند از آن به عنوان اهرم فشار بر جمهوری اسلامی برای بازگشت به تعهدات برجامی استفاده کنند.
از سوی دیگر تروئیکای اروپایی منتقد دیدگاه سختگیرانه دولت ترامپ است و در عین حال نگران است فشار بیشتر به حکومت ایران باعث قدرت گرفتن بخش‌های تندروتر شود. البته اروپایی‌ها در این زمینه ارزیابی درستی ندارند، سیاست خارجی در جمهوری اسلامی توسط نهاد ولایت‌فقیه و اقمار آن به خصوص سپاه قدس طراحی و عملیاتی می‌شود. ولی اتحادیه اروپا بر روی وجود نیروهای میانه‌رو در حکومت ایران حساب باز کرده‌است.
در عین حال سه دولت اروپایی به سمت تعامل انتقادی حرکت کرده و با شیب ملایم در حال افزایش فشار بر جمهوری اسلامی هستند. آنها در پرونده هسته‌ای مشوق برخورد انتقادی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شدند. همچنین اعلام کردند که دستکم خواهان تمدید تحریم تسلیحاتی تا سال ۲۰۲۳ هستند. حال معلوم نیست آنها سیاست خود اروپا مد نظرشان هست یا اینکه انتظار دارند تمدید تحریم یادشده در سطح جهانی باشد.
سناریوی دیگر آمریکا استناد به مفاد برجام است. به دلیل خروج آمریکا امکان شکایت آمریکا به کمیسیون مشترک تقریباً ناشدنی است و روسیه و چین نمی‌پذیرند که آمریکا در چارچوب مفاد برجام خواسته‌ای را طرح کند. اما دولت آمریکا تفسیر خاصی از توافق هسته‌ای دارد که تعلیق قطعنامه‌های تحریم جدا از برجام در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد تصویب شده‌است. در این قطعنامه آمده است که اگر یکی از کشورهای طرف توافق تخلفی را گزارش کند و کمیته پیش‌بینی شده در توافق بروز چنین تخلفی را تأیید کند، تداوم لغو قطعنامه‌های پیشین باید در شورای امنیت به رأی گذاشته شود. یعنی مخالفت هر یک از کشورهای صاحب حق وتو با تداوم لغو قطعنامه‌های پیشین، باعث برگشت خودکار تمامی شش تحریم پیشین شورای امنیت می‌شود و روسیه یا چین نمی‌توانند از برقراری دوباره تحریم‌ها جلوگیری کنند.
دولت آمریکا به دنبال استفاده از مکانیزم ماشه در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است.
پیشتر در ماه مارس سال ۲۰۱۶ دولت‌های آمریکا، بریتانیا، آلمان و فرانسه نامه‌ای به دبیر کل وقت سازمان ملل نوشتند و حکومت ایران را متهم کردند که «قطعنامه۲۲۳۱» شورای امنیت را از طریق آزمایش‌های موشکی انجام شده بعد از امضای برجام نقض کرده‌است. دولت ایران مدعی شد که آزمایش‌های موشکی ارتباطی به تسلیحات اتمی نداشت. آن شکایت به نتیجه مشخصی نرسید اما آن سابقه که در سال آخر ریاست جمهوری باراک اوباما رخ داد، می‌تواند مورد استناد دولت ترامپ واقع شود.
همچنین یک امکان دیگر هم متصور است؛ اروپایی‌ها و کلاً جامعه جهانی در انتظار مشخص شدن نتیجه انتخابات ریاست جمهوری امریکا هستند. جمهوری اسلامی نیز روی شکست دونالد ترامپ حساب باز کرده‌است. ممکن است اروپایی‌ها بتوانند نظر موافقت دولت‌های روسیه و چین را بگیرند تا تصمیم‌گیری در خصوص اتمام تحریم تسلیحاتی حکومت ایران به بعد از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا موکول شود.
حال باید دید نتیجه کارزار دائمی‌سازی تحریم تسلیحاتی ایران از سوی دولت ترامپ به کجا می‌انجامد؟ فرجام ماجرا روشن نیست اما اراده تیم ترامپ جدی است، این عامل در کنار موارد دیگری چون سیاست منطقه‌ای جمهوری اسلامی، تنش‌ها در عراق و یمن و نگرانی‌های اروپایی احتمال پایان تحریم خرید و فروش سلاح در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ را ضعیف می‌کند تا آخرین امید دولت روحانی برای باقی ماندن دستاوردی از برجام نیز از دست برود.
